Rycina kościoła w Białowieży, wykonana przez arch. Borysa Zinserlinga w 1927 roku

 Parafia rzymskokatolicka p.w. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Białowieży została utworzona stosunkowo późno, bo dopiero w okresie międzywojennym, kiedy na tym terenie pojawiła się większa ilość wiernych. Byli to przede wszystkim przybyli do Białowieży za pracą robotnicy leśni i tartaczni oraz urzędnicy wraz z rodzinami.

Nie sposób określić dzisiaj liczbę katolików zamieszkujących Białowieżę i najbliższe okolice w okresie do schyłku XVIII wieku, jeszcze przed utworzeniem parafii rzymskokatolickiej w Narewce. Wiemy, że do tego czasu białowiescy katolicy należeli do parafii w Kamieńcu Litewskim. Parafia w Narewce została erygowana w 1777 roku, do niej też zostali przypisani katolicy z Białowieży i najbliższych okolic. W najstarszych księgach metrykalnych parafii narewkowskiej znajdujemy nazwiska kilku rodzin z Białowieży.

Zaraz po utworzeniu parafii w Narewce, przystąpiono tam do budowy drewnianego kościoła, który został konsekrowany w 1778 roku. W 1866 roku władze carskie, w ramach represji popowstaniowych, dokonały kasacji tej parafii. Białowieża została włączona do parafii w Szereszewie. Pozwolenie na wskrzeszenie parafii rzymskokatolickiej w Narewce uzyskano dopiero w 1908 roku. W 1914 roku odbyło się już poświęcenie nowo zbudowanego, drewnianego kościoła. Świątynia ta spłonęła w 1965 roku. Nowy, murowany kościół, wybudowany został w latach 1970-1971.

Obecność katolików w Puszczy Białowieskiej w początku XIX wieku potwierdza m. in. Schneider, autor dziennika powstania 1831 roku w Puszczy, który podaje iż prawie cała puszczańska administracja wyznaje religię „uniatską” (unicką), wśród nich „są jednak katolicy”.

Według spisu z 1854 roku do parafii rzymskokatolickiej w Narewce należało 18 osób z Białowieży. Byli to przedstawiciele ośmiu rodzin. Znacznie liczniej reprezentowane były okoliczne wsie budnickie: z Pogorzelec (Pohorelca) do parafii w Narewce należały 32 osoby oraz jeden żołnierz rosyjskiego pułku, z Teremisek – 51 osób, z Bud – 57 osób.

W początku XX wieku Gierorgij Karcow, autor monumentalnego dzieła „Biełowieżskaja Puszcza” (1903), określił liczbę katolików mieszkających w Puszczy Białowieskiej na 12 procent.

Tuż przed wybuchem I wojny światowej w samej Białowieży, jak podawali starsi mieszkańcy, mieszkały już tylko dwie rodziny katolickie (Rzepniewscy i Supersonowie). Oczywiście w pobliskich osadach (Pogorzelce, Teremiski, Budy, Szczekotowo, Podcerkiew) nadal mieszkało kilkadziesiąt rodzin katolickich.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, liczba katolików w Białowieży zaczęła bardzo szybko rosnąć. Zaczęto odczuwać brak własnej świątyni. Społeczność katolicka nie była jednak jeszcze na tyle liczebna, by swoimi siłami móc wybudować kościół. Postanowiono urządzić tymczasowo kaplicę w sali jadalnej carskiego pałacu. Pierwsze Msze św. w niej zaczęto odprawiać już w styczniu 1921 roku. Obsługę duszpasterską prowadzili księża z Narewki, czasem też z Hajnówki.

Wkrótce okazało się, że jadalnia na potrzeby religijne nie wystarcza. W czasie Mszy św. w niedziele i święta część modlących się musiała stać na werandzie. Gminę Białowieżę w 1921 roku zamieszkiwało już 1492 katolików. W 1924 roku z samej tylko Białowieży podawano liczbę około 1200 katolików. W drugiej połowie lat trzydziestych gminę Białowieża zamieszkiwało blisko 3000 wiernych tego wyznania.

Utworzenie parafii rzymskokatolickiej w Białowieży stało się koniecznością. Inż. Stanisław Zaniewski – dyrektor Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży w lutym 1926 roku zorganizował w pałacu carskim wielki bal kostiumowy, z którego dochód został przeznaczony na rozpoczęcie budowy kościoła w Białowieży.

Władze kościelne erygowały parafię białowieską dekretem z 15 sierpnia 1926 roku. Powołany został komitet budowy kościoła, na czele którego stanął proboszcz ks. Józef Dowgwiłło. Władze województwa białostockiego wydzierżawiły komitetowi na dwanaście lat 20 ha ziemi, by dochody z uprawy mógł on przeznaczyć na budowę świątyni.

Rozpoczęto starania o plac pod budowę kościoła. Początkowo zamierzano wybudowa go w Parku Pałacowym lub w najbliższej okolicy, lecz kłopoty z nabyciem ziemi w tym miejscu zamiar ten uniemożliwiły. Sprawę wzięła w swoje ręce komisja złożona z przedstawicieli Kurii Wileńskiej i Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Wybrała ona miejsce na skraju osady, przy siedzibie Dyrekcji Lasów Państwowych. Były to grunta pozostawione przez byłego carskiego łowczego Michała Szpakowicza, który w sierpniu 1915 roku wraz z całą administracją carską został wywieziony do Rosji i stamtąd już nie powrócił.

Projekt kościoła – dużego, murowanego był już gotów. Prace nad nim warszawski architekt Borys Zinserling ukończył 21 października 1921 roku. Projekt 25 listopada 1926 roku został zaakceptowany przez Kurię Wileńską, a 13 kwietnia 1927 roku zatwierdzony przez Ministerstwo Robót Publicznych w Warszawie. Po tych procedurach formalnych architekt przedłożył komitetowi plany świątyni 3 maja 1927 roku, który je zaakceptował.

Do budowy kościoła przystąpiono w czerwcu 1927 roku. Ksiądz Józef nie szczędził sił ani czasu. 3 października 1927 roku przyjechał na pierwszą wizytację arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski. Uroczyście poświęcił fundamenty kościoła i przy okazji udzielił sakramentu bierzmowania.

W 1929 roku budowę kościoła doprowadzono do poziomu dachu, lecz trudności się piętrzyły. Plany przekraczały realne możliwości małej parafii. Na początku lat trzydziestych tempo robót spadło z powodu kryzysu gospodarczego w kraju, prace mimo to kontynuowano.

Przebywający w kwietniu 1930 roku w Puszczy Białowieskiej prezydent RP Ignacy Mościcki i minister rolnictwa Leon Janta-Połczyński, dowiedziawszy się o trudnościach, z jakimi przyszło się borykać budowniczym kościoła, postanowili udzielić jednorazowej pomocy w wysokości 5000 złotych. Prezydent umorzył także dług za drewno w kwocie 53.000 złotych i doprowadził do udzielenia kredytu na cegłę na sumę 15.000 złotych. W budowniczych wstąpiła nowa energia.

Proboszcz uzyskał u księdza abpa R. Jałbrzykowskiego pozwolenie na wydanie i rozprowadzanie w granicach archidiecezji wileńskiej pocztówek-cegiełek, które odbito w setkach tysięcy egzemplarzy. Później te cegiełki rozprowadzano już na terenie całej Polski. Akcja przyniosła dobre rezultaty. Z całego kraju wpływały na konto parafii drobne, ale jakże potrzebne datki.

W budowie świątyni pomagała ofiarnie miejscowa ludność prawosławna, która dowoziła materiały i wykonywała niektóre prace niefachowe, a także kupowała pocztówki-cegiełki.

Razem z budową kościoła trwały prace przy budowie plebanii, także według projektu Borysa Zinserlinga. Poświęcenie jej odbyło się 25 czerwca 1933 roku. Ks. Józef założył przy plebanii sad. 15 września 1933 roku została poświęcona kaplica w budującym się kościele.

Konsekracja kościoła miała miejsce 15 października 1934 roku. Dokonał jej abp metropolita wileński R. Jałbrzykowski, wystawiając jednocześnie do publicznej czci przywiezione dla świątyni relikwie jej patronki – św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Uroczystość odbyła się w asyście licznego duchowieństwa, a także w obecności władz administracyjnych i samorządowych oraz tłumu wiernych miejscowych i przybyłych z dalszych tudzież bliższych okolic. Budowa kościoła kosztowała 270.000 złotych. Świątynia wybudowana została w stylistyce neorenesansowej.

Ks. J. Dowgwiłło równolegle z budową świątyni dbał o ożywienie ducha religijnego swych parafian. Z jego inicjatywy powstały liczne organizacje i stowarzyszenia religijne, założono bibliotekę parafialną, upowszechniano prenumeratę czasopism religijnych, organizowano odczyty, spotkania oraz różne imprezy. Ks. Józef uczył religii dzieci ze szkoły powszechnej i słuchaczy Państwowej Szkoły dla Leśniczych w Białowieży. Nadmierną pracą znacznie nadwerężył swoje zdrowie. Swemu następcy pozostawił zorganizowane już życie religijne i prowizorycznie urządzoną świątynię. Kościół nie posiadał jeszcze głównej wieży i nie był otynkowany.

Po wyjeździe ks. J. Dowgwiłło do Moniek, parafię białowieską przejął 15 maja 1935 roku ks. Władysław Paczkowski. Posługę duszpasterską w Białowieży pełnił tylko przez rok.

Po ks. Władysławie, w maju 1936 roku, przyjął obowiązki proboszcza ks. prałat Antoni Skalski. Już w końcu lipcu 1938 roku przyszło mu gościć na terenie parafii dokonującego wizytacji diecezji pińskiej nuncjusza apostolskiego abpa Filippo Cortesiego.

Ks. Antoni nie miał środków i możliwości na dokończenie rozpoczętych i zaplanowanych prac. Wybuch II wojny światowej, okupacja sowiecka, później niemiecka, a następnie trudne czasy powojenne, znacznie utrudniały działania.

W czasie okupacji sowieckiej ówcześni włodarze Białowieży zagrozili ks. Skalskiemu, że skoro kościół jest nie ukończony, zostanie zabrany na magazyn. Ks. Antoni zmobilizował swych parafian i dobudował dużą wieżę. Świątynia została też prowizorycznie otynkowana. Księdza chciano usunąć z plebanii, ale nastąpiło to dopiero podczas okupacji niemieckiej. Budynek plebanii został przeznaczony na siedzibę Amtskommissariatu, a księdza przeniesiono do nieistniejącego już budynku mieszkalnego naprzeciwko kościoła.

Ks. Antoni Skalski prowadził parafię do czasu swojej śmierci 13 listopada 1953 roku. Został pochowany na placu kościelnym obok swych najbliższych: matki Anastazji i brata Szymona (ojca sławnego pilota gen. Stanisława Skalskiego).

Po księdzu Antonim posługę duszpasterską w Białowieży pełnili okresowo: ks. dr Józef Czarniawski, ks. Edward Borys, ks. Alfred Mikołajewicz i ks. Mikołaj Wojnarowski.

13 listopada 1955 roku proboszczem parafii białowieskiej został ks. Marian Cierpik. Z miejsca wziął się on za bieżące remonty plebanii i kościoła Świątynia została zradiofonizowana, a drewniane tabernakulum zmieniono na metalowe. Plac kościelny i plebanię ogrodzono siatką.

W 1957 roku Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku przydzieliło parafii rzymskokatolickiej w Białowieży 15 ha gruntów, z zabranych wcześniej miejscowej parafii prawosławnej na rzecz Skarbu Państwa. Jednakże po pięciu miesiącach, w wyniku przeprowadzonego dochodzenia w tej sprawie, przydzielone grunta parafii odebrano. Nie mogła ona bowiem potwierdzić, iż wcześniej posiadała grunta na własność.

W latach sześćdziesiątych w kościele ułożono posadzkę. W 1970 roku świątynia otrzymała nowy dzwon, ofiarowany przez nauczycielkę Helenę Szemplińską. W tym okresie odnotowano ożywienie religijne w parafii. Zorganizowane zostało Koło Żywego Różańca, odbyły się pierwsze Misje Parafialne, a także pierwsza peregrynacja obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Ks. Cierpik zorganizował dla parafian wycieczki na Jasną Górę oraz do Krakowa, Wieliczki i Zakopanego.

Po ks. Marianie parafię objął 28 sierpnia 1972 roku ks. Wincenty Grzybowski. Przeprowadził on gruntowne zmiany w wystroju świątyni, wybudował między innymi ołtarz soborowy.

Dzieło ks. Wincentego kontynuował ks. Konrad Pochodowicz, który objął parafię w 1975 roku. W czerwcu tego roku ksiądz bp Henryk Gulbinowicz poświęcił i oddał do użytku dom rekolekcyjny na 50 osób. Ks. Konrad przystąpił do remontu i wykańczania świątyni, prace te ukończono w 1976 roku. W marcu 1980 roku kościół oraz plebania zostały wpisane przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku do rejestru zabytków.

Ks. Konrad wprowadził do kościoła elementy korzenioplastyki, wykonane przez leśnika Stanisława Banacha. W prezbiterium zawieszono drewnianą figurę Chrystusa na dużym jesionowym krzyżu. Oryginalny ołtarz główny w kształcie krzewu gorejącego, zaprojektował i wykonał Leszek Brasławski z Białegostoku. Ks. Konrad zmarł nagle 29 września 1980 roku. Białowieża czekała dwa miesiące na nowego proboszcza. Jego obowiązki, w październiku i listopadzie 1980 roku, pełnił ks. Stanisław Fiedoruk.

Nowym proboszczem białowieskiej parafii został ks. Franciszek Wiatr. Posługę duszpasterską rozpoczął on 30 listopada 1980 roku. Duży nacisk położył na działalność duszpasterską wśród dzieci i młodzieży. Kontynuował też prace rozpoczęte przez swego poprzednika. Kościół został wymalowany od wewnątrz. Powstała stołówka oazowa. W świątyni odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą zmarłym Żyrowiakom, czyli nauczycielom i absolwentom Państwowej Średniej Szkoły Rolniczo-Leśnej w Żyrowicach k. Słonima (obecnie na Białorusi). Kościół wzbogacił się też o obraz Matki Boskiej Żyrowickiej. W 1984 roku parafia gościła abpa Myrosława Marusyna, watykańskiego sekretarza Kongregacji Kościołów Wschodnich.

Ks. Franciszek opuścił parafię białowieską 1 lipca 1986 roku. Zastąpił go ks. Stanisław Gudel, który był tutaj proboszczem przez pięć lat. W tym czasie odbyły się II Misje Święte. Parafię nawiedziła kopia Cudownego Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.

Ks. Stanisław Gudel pożegnał Białowieżę 20 lipca 1991 roku, a już następnego dnia parafia otrzymała nowego proboszcza – ks. Ryszarda Paszkiewicza. Ks. Ryszard pracę duszpasterską w Białowieży prowadził bardzo krótko, zaledwie rok. Odszedł z początkiem lipca 1992 roku. Największym wydarzeniem za jego czasów było przekazanie pod opiekę parafii odnowionego sztandaru przedwojennej szkoły w Żyrowicach. Poświęcony sztandar umieszczony został w specjalnej gablocie w bocznej kaplicy.

Następny proboszcz, ks. Stanisław Łukaszewicz, kierował parafią od 5 lipca 1992 do czerwca 1994 roku. Współpracował z miejscowym kołem łowieckim, które w listopadzie 1992 roku podarowało kościołowi obraz św. Huberta – patrona leśników i myśliwych, ufundowany przez myśliwego Marka Draba. Obraz upiększono wspaniałym porożem jelenia. Dzięki ofiarności parafian wykonano nowe, dopasowane do wystroju stacje Drogi Krzyżowej (płaskorzeźby w drewnie lipowym). Do kościoła wstawiono oryginalne, choć tylko dekoracyjne, konfesjonały z potężnego pnia lipy.

Kolejnym białowieskim duszpasterzem został ks. Jerzy Buzun. Swoje obowiązki rozpoczął 12 lipca 1994 roku. Dokonał generalnego remontu plebanii, szczególnie piętra, dzięki temu przyjeżdżające corocznie grupy oazowe i turyści-pielgrzymi uzyskali komfortowe warunki bytowe. W latach 1998-1999 przeprowadzony został remont dachu kościoła. Wybudowano nowy budynek gospodarczy. Proboszcz wprowadził cykliczne nabożeństwa. Starał się również rozwinąć kult św. Teresy od Dzieciątka Jezus także poza swoją wspólnotą. Zapoczątkował ekumeniczne spotkania katolicko-prawosławne w postaci pięknych koncertów bożonarodzeniowych. Ważnymi zdarzeniami w tym czasie były: peregrynacja obrazu patronki świątyni, III Misje Święte i odpust jubileuszowy. W sierpniu 1997 roku parafia wzbogaciła się o organy elektroniczne, przekazane jej przez miejscowy Dom Dziecka, a w marcu 1998 roku o obraz św. Józefa Kaliskiego, namalowany przez malarkę Halinę Woźniak z Kalisza. W kwietniu 1997 roku parafię odwiedził ks. bp Edward Ozorowski, profesor Katedry Historii Teologii Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. W lecie tego samego roku uczestnicy Zjazdu Rodziny Żyrowickiej przekazali do kościoła urnę z ziemią z Grobów Katyńskich oraz kopię płaskorzeźby obrazu Matki Boskiej Kozielskiej, ofiarowaną przez Koło Miłośników Ziemi Słonimskiej. Rok 1997 zapisał się w annałach parafii także otwarciem kaplicy rzymskokatolickiej w budynku po byłym hotelu robotniczym w Grudkach. W grudniu 1998 roku na wieży kościoła zainstalowana została antena przekaźnikowa sieci telefonii komórkowej Era GSM.

Pożegnanie ze swoimi wiernymi ks. Jerzy Buzun urządził 27 lipca 1999 roku. Następcą ks. Jerzego został ks. Andrzej Kondzior. Białowieską parafię objął 25 lipca 1999 roku i kierował nią przez sześć lat. W tym czasie parafię nawiedził Krzyż Święty, pobłogosławiony przez Ojca Świętego Jana Pawła II przed jubileuszem Roku Pańskiego 2000. Powstało też Koła Żywego Różańca, które działa nieprzerwanie do dzisiaj.

Po ks. Andrzeju Kondziorze, który w lecie 2005 roku został przeniesiony do Juchnowca, obowiązki białowieskiego proboszcza objął 3 lipca 2005 roku ks. Andrzej Matel. Jego posługa duszpasterska w Białowieży trwała około trzech lat. Okres ten zapisał się wieloma ważnymi wydarzeniami w życiu parafii. Do nich należy zaliczyć koncert pieśni o Puszczy Białowieskiej, zorganizowany w kościele w styczniu 2006 roku przez Fundację „Muzyka Cerkiewna” w Hajnówce oraz Rejonowy Wydział Kultury w Kamieńcu na Białorusi. W maju 2006 roku w kościele zapoczątkowane zostały doroczne koncerty muzyki, odbywające się pod nazwą „Białowieskie Dni Muzyki Sakralnej”. Wykonawcami są znakomite chóry polskie i zagraniczne. Imprezę organizuje wspomniana już Fundacja „Muzyka Cerkiewna” we współpracy z białowieską parafią.

Popularna w tym czasie w Polsce akcja sadzenia dębów „papieskich” nie mogła ominąć białowieskiej parafii. „Papieski” dąb posadzono przy kościele 14 maja 2006 roku. W grudniu tego samego roku zaczęła ukazywać się gazeta parafialna „Posłaniec Miłości”, która wychodziła do maja 2007 roku. Redagowała ją Elżbieta Laprus. W 2007 roku w kościele zainstalowane zostały 17-głosowe organy, pochodzące z Norymbergii. W kwietniu 2008 roku do parafii w Białowieży zawitał Obraz Jezusa Miłosiernego.

Posługę duszpasterską w Białowieży ks. Andrzej Matel zakończył 28 czerwca 2008 roku, a dzień później parafię objął ks. Bogdan Popławski. W maju 2009 roku w kościele odbył się pierwszy koncert organowy, który zainaugurował cykl koncertów pn. „Białowieskie Koncerty Organowe”. W tym samym miesiącu w kościele odsłonięto tablicę upamiętniającą deportowanych w 1940 roku leśników i ich rodziny. Tablicę ufundował białostocki Zarząd Oddziału Związku Piłsudczyków, a jej projekt opracował Stanisław Wakuliński. Obok tablicy ustawiono rzeźbę „Rozdarcie”, przekazaną przez leśnika Sławomira Smyka. W 2010 roku w parafii zawiązała się grupa Matek w Modlitwie. W marcu 2015 roku parafia przeprowadziła Pierwszą Puszczańską Nocną Drogę Krzyżową z Białowieży do Hajnówki. Ks. Popławski zorganizował dla swych parafian dwie pielgrzymki zagraniczne: do Ziemi Świętej i Śladami św. Franciszka.

Przed wojną parafia rzymskokatolicka w Białowieży wchodziła w skład diecezji pińskiej (dekanat wołkowyski), archidiecezji wileńskiej. Po wojnie przeszła do archidiecezji białostockiej (dekanat Białystok-Dojlidy). Do parafii, liczącej obecnie około 600 wiernych, wchodzą następujące miejscowości: Białowieża, Grudki, Podolany, Pogorzelce, Wojciechówka, Zastawa-Krzyże i Zwierzyniec. Parafia nie posiada własnego cmentarza, korzysta z cmentarza będącego w administracji parafii prawosławnej św. Mikołaja w Białowieży. (Oprac. Piotr Bajko)

Galeria