Cerkiew cmentarna  w Białowieży

Drewniana prawosławna cerkiew cmentarna św. św. Cyryla i Metodego w Białowieży została wzniesiona w 1873 roku. Jest starsza od murowanej cerkwi parafialnej św. Mikołaja Cudotwórcy o 22 lata.

Przed zbudowaniem cerkwi cmentarnej na tym miejscu funkcjonowała kaplica unicka, wzniesiona w latach 70. XVIII wieku. Białowieżanie należeli wówczas do parafii suchopolskiej.

Kaplica unicka została rozebrana najprawdopodobniej na początku lat 90. XVIII wieku. Ostatnia informacja o niej pochodzi z 1790 roku. W znanych nam aktach z wizyt białowieskiej parafii unickiej w roku 1818 i 1819 wyraźnie odnotowano, że parafia kaplicy nie posiada.

W 1793 roku w Białowieży zbudowano cerkiew unicką. Położona ona była przy Drodze Browskiej. Parafia unicka w Białowieży powstała dopiero w 1799 roku. Zgodnie z miejscowymi przekazami ustnymi przy cerkwi został założony cmentarz. Cmentarz istniał do połowy XIX wieku, tj. do czasu funkcjonowania tej świątyni. Opuszczoną, chylącą się już do upadku cerkiew rozebrano dopiero w 1870 roku. Ślady cmentarza przy tej cerkwi nie zachowały się do czasów współczesnych.

W 1855 roku w Białowieży wybudowano nową, już prawosławną cerkiew parafialną, bowiem po zniesieniu w 1839 roku unii kościelnej na terenach Cesarstwa Rosyjskiego, większa część unitów przeszła na wiarę ich przodków, czyli na prawosławie, pozostali zaś na katolicyzm. Cerkiew ta była drewniana i znajdowała się w pobliżu obecnej, murowanej cerkwi, wyświęconej w 1895 roku.

Po wzniesieniu nowej cerkwi prawosławnej, zmarłych zaczęto grzebać w miejscu, gdzie kiedyś stała kaplica unicka; tak powstał obecny cmentarz. Z tego okresu pochodzą najstarsze zachowane na nim groby. Jednak po większości pochówków z drugiej połowy XVIII wieku nie zachowały się żadne ślady powierzchniowe.

Jak wspomniano na początku, prawosławną cerkiew cmentarną zbudowano w 1873 roku. Środki na jej budowę zebrali białowiescy parafianie.

W tym samym roku do cerkwi zakupiono ikony na sumę 201 rubli. Zainstalowano również XVII-wieczną ikonę Opieki Matki Bożej oraz dzwon z 1661 roku, który obecnie jest najstarszym zabytkiem na terenie Białowieży. Zgodnie z miejscowym przekazem ustnym dzwon ma pochodzić ze spalonej w 1710 roku białowieskiej cerkiewki w uroczysku Krysztapowo, o istnieniu której nie wspominają jednak żadne znane nam źródła pisemne.

W 1912 roku cerkiew cmentarną okradziono z krzyża, Ewangelii, krzyża na podstawce oraz składanej ikony miedzianej.

Po zbombardowaniu 1 września 1939 roku cerkwi parafialnej, do świątyni cmentarnej przeniesiono odprawianie wszystkich nabożeństw. Stan ten trwał do połowy października 1943 roku.

W 1940 roku do cerkwi cmentarnej dobudowano pritwor. Prace ciesielskie wykonali: Konstanty Bajko, Józef Buszko i Paweł Wołkowycki. W cerkwi tej również obecnie odprawia się nabożeństwa podczas większych remontów świątyni głównej.

Po wojnie cerkiew cmentarną remontowano kilkakrotnie. Przedostatni remont generalny został przeprowadzony w 2006 roku. Wymieniono wówczas pokrycie dachowe i krzyż na kopule, który ufundował i wykonał Jarosław Perszko z Hajnówki. Wstawiono nowe okna, oszalowano świątynię z zewnątrz i od wewnątrz, a także pomalowano elewację. Zamontowano nową instalację elektryczną i odgromową. Wymieniono istniejący od 1993 roku system alarmowy. Wyremontowaną cerkiew w maju 2007 roku wyświęcił biskup Jerzy. Ostatniemu remontowi cerkiew poddano w 2018 roku, wykorzystując środki z funduszu norweskiego. Wymieniono wówczas więźbę dachową i pokrycie dachu, naprawiono spróchniałą konstrukcję kopuły.

W 2007 roku znajdującą się w cerkwi cmentarnej XVII-wieczną ikonę Opieki Matki Bożej poddano fachowej konserwacji, którą wykonała pracownia konserwatorska MEDAXO z Białegostoku pod kierunkiem Krzysztofa Staweckiego. Okazało się, że jest to największa w województwie podlaskim ikona pisana na płótnie, ma ona wymiary 280 na 338 cm. Ze względu na niemożność ponownego umieszczenia jej w cerkwi (przed konserwacją ikona była podwinięta około pół metra), trafiła ona do głównej świątyni, gdzie 6 stycznia 2008 roku została poświęcona.

W dniu 19 października 1977 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku wpisał cerkiew cmentarną na listę zabytków województwa białostockiego (obecnie podlaskiego). (Oprac. Piotr Bajko)

Galeria