Widok z wieży kościoła  w kierunku zachodnim

Liczba mieszkańców: 2356 (2002r.)

wójt gminy: Albert Litwinowicz

Oficjalna strona Urzędu Gminy

Czasopisma i biuletyny Białowieży

Dzielnice Białowieży

Herb Białowieży

Pomniki Białowieży

Ulice Bialowieży

Jeszcze do niedawna, różni autorzy piszący o Białowieży, zgodnie twierdzili, że początek tej miejscowości dał myśliwski dwór króla Władysława Jagiełły, wzniesiony nad rzeczką  Łutownią   przed rokiem 1409.

     Ostatnie badania archeologiczne, prowadzone przez Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk wspólnie z Zakładem Badania Ssaków PAN, wykazały jednak, że na uroczysku „Stara Białowieża”, pod pozostałością zabudowań z XVI-XVII wieku, odkryto również warstwę z mnóstwem fragmentów grubościennych, glinianych garnków pochodzących z VIII-IX wieku n.e. Także badania kurhanów w pobliżu Teremisek-Dąbrowy wykazały, że kryją one w sobie przepalone kości ludzkie i fragmenty potłuczonych garnków, datowanych na VIII-IX w. W nasypie większego z kurhanów odnaleziono poza tym mnóstwo fragmentów ceramiki dużo starszej, bo pochodzącej z wczesnej epoki żelaza. Zatem wiadomo już, że dwór myśliwski Władysława Jagiełły nie był tutaj pierwszy, a wyrósł na miejscu wczesnośredniowiecznej osady słowiańskiej.

       W wyniku prac wykopaliskowych na uroczysku „Zamczysko”, położonym około dwóch i pół kilometra na północ od Łutowni(oddział 281), udowodniono również, że nie jest to nasyp, na którym wznosił się dwór królewski, a olbrzymi kurhan. Wykryto w nim pochówki szkieletowe, przy których znaleziono resztki ceramiki i kabłączki skroniowe, pozwalające na datowanie obiektu na wczesne średniowiecze. Dokładniejszą datę uzyskano dzięki datowaniu radiowęglowemu (14C) fragmentu kości pochowanego na „Zamczysku” dziecka - zmarło ono w drugiej połowie XI wieku.

Cerkiew prawosławna (2006r.)

     Wieś Białowieżę założono na terenie zajmowanym obecnie przez osiedla Wojciechówka i Centura . Podobno sami mieszkańcy nazywali ją w tamtym czasie Krysztapowo (ten fragment Polany Białowieskiej do chwili obecnej określany jest jako Krysztapowe lub Krysztapowszczyna). W roku 1710 wieś ucierpiała od epidemii dżumy. Większość mieszkańców zmarła. Ci zaś, którzy pozostali przy życiu, postanowili wszystkie domostwa spalić i przenieść się na inne miejsce, w ten sposób przyczyniając się zapewne do powstania nowych wsi: Zastawy i Stoczka. Dzisiaj, razem z nieco później założonymi wsiami Podolany i Krzyże, tworzą one miejscowość Białowieżę. Pamiątką po spalonej wsi jest fragment alei wysadzanej drzewami (tzw. Droga Browska), łączącej wieś z dworem królewskim, oraz mogiła zadżumionych, znajdująca się w lesie za Krzyżami.

Kościół katolicki(2006r.)

    Rangę Białowieży w tym okresie podniosły organizowane w niej od 1768 roku tzw. zjazdy dyferencyjne, na których rozstrzygano spory o granice prywatnych wchodów do Puszczy. W osadzie mieszkał podłowczy, organizujący polowania i sprawujący bezpośredni nadzór nad Puszczą. W 1775 roku Białowieża liczyła 20 dymów. Za rządów podskarbiego nadwornego litewskiego Antoniego Tyzenhauza nad rzeką Narewką, za Zastawą, założono bindugę, czyli miejsce przeznaczone do składowania drewna i wiązania tratw przed ich spławem. Spis z 1790 roku po raz pierwszy wymienia z nazwy wsie Stoczek i Podolany.

     W 1795 roku Białowieża wraz z Puszczą Białowieską, znajdującą się dotąd w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego i od 1589 roku traktowaną jako dobra stołowe królów polskich, przeszła we władanie carów rosyjskich. Miejscowość oddano w 50-letnią dzierżawę Michałowi Kutuzowowi. Ogromne straty poniosła Białowieża podczas przejścia wojsk napoleońskich w 1812 roku. Pałacyk myśliwski i budynki w jego otoczeniu zostały splądrowane, a następnie zniszczone.  

Wieża widokowa przy Muzeum Przyrodniczym (2006r.)

    W drugiej połowie XIX wieku Białowieża była siedzibą zarządcy Puszczy Białowieskiej i wójta gminy. Funkcjonowały w niej: stacja pocztowa, lecznica oraz dwie szkoły ludowe. Miejscowość zamieszkiwało około 600 osób. W latach 1889-1894, na życzenie cara Aleksandra III, zbudowano okazały murowany pałac, który stał się jesienną rezydencją łowiecką imperatorów rosyjskich. W otoczeniu pałacu pojawiło się szereg budowli towarzyszących; większość z nich przetrwała do naszych czasów. W 1895 roku wokół pałacu zaczęto zakładać 50-hektarowy park w stylu angielskim. W dwa lata później połączono Białowieżę z Hajnówką linią kolejową, a w 1903 roku nowoczesną szosą, która miała przedłużenie do Prużany. Miejscowość zaczęła zyskiwać na znaczeniu.

   W 1894 roku w Puszczy polował z gośćmi car Aleksander III. Poczynając od 1897 roku, łowy w białowieskich ostępach urządzał w odstępach trzyletnich jego syn - Mikołaj II. Ostatnie carskie polowanie odbyło się w 1912 roku. W trzy lata później zawitał jeszcze na krótko do Białowieży cesarz Wilhelm II.

Brama wjazdowa do Parku Pałacowego (2006r.)

     Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w marcu 1919 roku utworzono powiat białowieski, z centrum administracyjnym w Białowieży. Przetrwał on do lipca 1922 roku.

   W grudniu 1920 roku przeniesiono z Brześcia do Białowieży dyrekcję Lasów Państwowych. W rok później powstały zalążki Parku Narodowego. Zorganizowane w tym okresie prowizoryczne ambulatorium przekształciło się z czasem w "Kasę Chorych", która od 1928 roku dysponowała własnym budynkiem.

    Powrotowi do Białowieży autochtonicznej ludności towarzyszył napływ mieszkańców najbiedniejszych regionów Polski, którzy znajdowali na tym terenie zatrudnienie w leśnictwie, handlu i usługach. Osiedliła się tu również spora grupa żołnierzy z armii generała Stanisława Bułak-Bałachowicza oraz z ukraińskich oddziałów Peremykina i Jakowlewa .

   Na czas eksploatacji Puszczy (lata 1924-1929) w Białowieży umieściła swą siedzibę angielska firma "Century". W carskim pałacu urządzono apartamenty dla prezydenta RP Ignacego Mościckiego, który od 1930 roku organizował w Białowieży doroczne polowania reprezentacyjne; uczestniczyli w nich m. in. Hermann Goering, Heinrich Himmler, Miklos Horthy, Galeazzo Ciano i inne osobistości tego okresu.

Obecnie "Restauracja Carska", dawniej  Stacja "Białowieża - Towarowa" (2008r.)

    W 1939 roku miejscowość zamieszkiwało 9 tysięcy osób, cała gmina białowieska liczyła zaś 12 tysięcy mieszkańców. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej w Białowieży urządzono szpital wojenny nr 502. Od połowy października 1939 roku do 22 czerwca 1941 roku Białowieża znajdowała się w składzie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (obwód brzeski). Mieszkańcy zostali uznani odgórnie za obywateli państwa radzieckiego. W lutym 1940 roku przeprowadzono akcję wywózki w głąb ZSRR licznej grupy przedstawicieli polskiej administracji leśnej oraz członków ich rodzin. Pod koniec rządów radzieckich przystąpiono do prac przy budowie kolei z Prużany do Białowieży oraz lotniska wojskowego na polach wsi Stoczek. Obydwie inwestycje przerwała napaść Niemiec na ZSRR. Wojska hitlerowskie zajęły Białowieżę pod koniec czerwca 1941 roku. Do amtskommissariatu białowieskiego włączono ponad sto okolicznych miejscowości. Masowe egzekucje mieszkańców Białowieży i okolic rozpoczęły się już w 1941 roku. Straciło w nich życie około tysiąca osób.

    Białowieżę spod okupacji hitlerowskiej wyzwoliły 17 lipca 1944 roku oddziały 65 armii generała Pawła Batowa. W przeddzień oddział węgierski, osłaniający wycofywanie się wojsk niemieckich, niemal doszczętnie spalił najstarszą część Zastawy. W tym samym czasie podpalony został także pałac carski; jego ruiny rozebrano w latach 1960-1962.

   19 sierpnia 1944 roku utworzono pierwszy zalążek władzy polskiej - Miejską Radę Narodową, przekształconą pod koniec tego samego roku w Gminną Radę Narodową. Powołano milicję obywatelską. We wrześniu 1944 roku otwarto 7-klasową szkołę powszechną. Rozpoczęła pracę ekspozytura Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku, przekształcona w 1950 roku w Rejon Lasów Państwowych w Białowieży (zlikwidowany w 1959 roku) oraz dwa nadleśnictwa. W czerwcu 1946 roku uruchomiono zniszczoną przez Niemców kolej.

   W roku 1947 restytuowano Białowieski Park Narodowy, który objął jednocześnie pieczę nad odradzającym się ruchem turystycznym. Wznowił pracę Oddział Instytutu Badawczego Leśnictwa (obecnie Zakład Lasów Naturalnych IBL).   Na początku lat 50-tych utworzono zalążki dwóch kolejnych placówek naukowych - Zakładu Badania Ssaków PAN i Białowieskiej Stacji Geobotanicznej Uniwersytetu Warszawskiego. Zaczęły funkcjonować także schroniska szkolne i turystyczne, gospoda Gminnej Spółdzielni "SCh", przedszkole.

Dworek z 1845 roku w Parku Pałacowym (2006r.)

   W roku 1957, na miejscu przedwojennej terpentyniarni, powstał białowieski oddział Zakładu Produkcji Leśnej "Las" w Hajnówce. Uruchomiony został zakład dziewiarski hajnowskiej Spółdzielni Inwalidów "Postęp" (zlikwidowany w 1992 roku). Poczynając od roku 1965 środowisko białostockich plastyków zaczęło urządzać w Białowieży doroczne plenery malarskie, najpierw ogólnopolskie, a następnie międzynarodowe. Od 1998 roku organizowane są także plenery malarsko-rzeźbiarskie dla twórców niepełnosprawnych. Ponadto urządza się tu okazjonalne spotkania twórcze: malarskie, poetyckie, fotograficzne, reporterskie. W 1977 i 1979 roku odbyły się dwie edycje Ogólnopolskiego Festiwalu Słuchowisk i Reportaży Radiowych, a w 2002 roku I Międzynarodowy Festiwal Przyrody "Mikrosfera", który w następnych latach zamienił się w Festiwal Przyrody „Żubrowisko”. W 2002 roku Zarząd Oddziału PTTK rozpoczął organizowanie Festynów Miodowych, a w rok później Centrum Promocji Regionu Fundacji „Muzyka Cerkiewna” – Białowieskich Integracyjnych Spotkań Artystycznych „Peretocze” oraz - od 2006 roku - „Białowieskich Spotkań z Arią”. W latach 1966-1972 w Białowieży działało Regionalne Białoruskie Muzeum Etnograficzne, restytuowane obecnie w Hajnówce.

    W roku 1968 oddano do użytku część hotelową, następnie restauracyjną, budowanego od połowy lat 60-tych kompleksu turystycznego „Iwa”. Do jednego z jego skrzydeł przeprowadziło się w 1972 roku Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego. W ostatnich latach XX wieku rozpoczęto generalną przebudowę i modernizację tego zespołu budynków, którą ukończono na początku XXI wieku. W nowym kompleksie, oprócz hotelu i restauracji „Parkowa”, znajdują się pomieszczenia dyrekcji i administracji Parku Narodowego. Powstała też duża sala audiowizualna, wybudowano wieżę widokową i całkowicie zmieniono wystawę muzealną.

  W 1968 roku przekazano do użytkowania nowy gmach Technikum Leśnego, a w dziewięć lat później jego internat.

   W 1976 roku w Białowieży utworzono Oddział PTTK, który przejął działające dotychczas Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego PTTK; wspomaga je obecnie kilka prywatnych biur turystycznych, powstałych w latach 90-tych. W tym samym roku oddano do użytku nowy dworzec PKP Białowieża-Pałac, który w związku z likwidacją połączenia kolejowego w 1994 roku został zamknięty, a w grudniu 2006 roku całkowicie rozebrany. Jesienią 1978 roku młodzież białoruska i ukraińska z

Dom Jegierski z 1904r., obecnie siedziba Poczty Polskie i Domu Dziecka (2006r.)

południowej Białostocczyzny rozpoczęła wznoszenie własnymi siłami skansenu budownictwa podlaskiego.

   W 1979 roku Rada Państwa PRL uhonorowała Białowieżę Krzyżem Walecznych za zasługi w walce z okupantem hitlerowskim, pomoc udzielaną partyzantom oraz umacnianie władzy ludowej.

    Od grudnia 1984 roku Białowieża posiada stałą linię autobusową łączącą ją z Hajnówką, Bielskiem Podlaskim i Białymstokiem. W czerwcu 1986 roku uruchomiono drugą linię, prowadzącą przez puszczańskie wsie Pogorzelce, Teremiski i Budy. Wprowadzenie komunikacji autobusowej przyczyniło się do umniejszenia roli połączenia kolejowego i w konsekwencji jego likwidacji z końcem maja 1994 roku.

   W czerwcu 1988 roku zorganizowano pierwszą imprezę folklorystyczno-muzyczną pn. "Noc Kupały", która kontynuowana jest do dzisiaj. Organizowana w pierwszą sobotę lipca, ściąga w tym czasie do Białowieży ogromną rzeszę turystów tudzież miłośników folkloru, pieśni i muzyki białoruskiej. W 1989 roku otwarto Dom Pomocy Społecznej „Rokitnik”, a szkoła podstawowa otrzymała nowy, dwupiętrowy budynek dydaktyczny.

   Uchwałą z 20 lipca 1990 roku Rada Gminy nadała Białowieży herb. W dwa lata później gmina Białowieża wspólnie z gminami Hajnówka, Narewka, Dubicze Cerkiewne - utworzyła Związek Gmin Puszczy Białowieskiej, z siedzibą w Białowieży. W 1996 roku w jego miejsce powołano Stowarzyszenie Gmin Puszczy Białowieskiej, z siedzibą w Hajnówce. Do Stowarzyszenia dołączyły: miasto i powiat Hajnówka oraz gminy Narew, Kleszczele, Czeremcha, Czyże. W połowie grudnia 2002 roku powstało Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu „Puszcza Białowieska”.

    Na przełomie XX i XXI wieku wybudowano w Białowieży kilka nowoczesnych hoteli, z zapleczem restauracyjnym, salami konferencyjnymi i różnego rodzaju usługami. W latach 90-tych powstało kilkadziesiąt kwater agroturystycznych. Rozwinęła się także sieć sklepów prywatnych i usług turystycznych. Doskonałe warunki noclegowo-żywieniowe oraz niepowtarzalny urok Puszczy Białowieskiej sprawiają, że w miejscowości corocznie organizuje się kilkadziesiąt różnych narad, konferencji i sympozjów, w tym również międzynarodowych.

   Białowieża jest dzisiaj znanym ośrodkiem turystycznym, naukowym oraz dydaktycznym. Rocznie odwiedza ją ponad 110 000 turystów, w tym blisko 10 000 z zagranicy. Białowieżę na koniec 2002 roku zamieszkiwało 2356 osób, gminę białowieską zaś 2905 osób. (oprac. Piotr Bajko)

HASŁA POWIĄZANE:

Galeria