zbudowany w latach: 1889-1894

projekt: hr. Mikołaj de Rochefort

koszt budowy: 780 tys. rubli

ilośc pokoi: ok.120

Pałac carski w dawnej ilustracji

Park Pałacowy (mapa interaktywna)

Pałac w Białowieży zbudowany został w latach 1889-1894, na życzenie cara Aleksandra III. Budowlę tę zaprojektował hr. Mikołaj de Rochefort (1846-1905).

  Pod budowę pałacu wybrano niewielkie wzniesienie terenu nad rzeką Narewką (obecnie w tym miejscu wznosi się kompleks budynków mieszczących siedzibę dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego, muzeum oraz hotel z restauracją).

  U podnóża wzniesienia, na którym zbudowano pałac, wykopano dwa stawy, a ziemię z nich użyto do założenia ozdobnego ogrodu. Stawy rozdzielono solidną, szeroką groblą. Dawniej wiodła tędy wąska, faszynowana droga ze starym drewnianym mostem nad rzeką.

  W pracach przy budowie pałacu, które rozpoczęły się na wiosnę 1889 roku, uczestniczyła masowo miejscowa ludność. Cegłę wyrabiano na miejscu, natomiast cement i wapno sprowadzano z głębi Rosji. Materiał drzewny użyty do wystroju wnętrz był pochodzenia miejscowego. Budowę zakończono w sierpniu 1894 roku. Wydano na nią, łącznie z wystrojem i umeblowaniem komnat, 542 000 rubli.

  W trakcie wznoszenia pałacu, zbudowano w jego pobliżu szereg obiektów towarzyszących, jak: dom dla świty carskiej, stajnię, garaż, dwa drewniane domki parterowe dla carskiego furmana i zarządcy pałacu, dom szoferów, łaźnię, wozownię, elektrownię, młyn elektryczny. Koszt ich budowy zamknął się kwotą 780 000 rubli.

Duża wieża - stan z lat 50-tych XXw.

  Pałac nie odznaczał się zdecydowanym stylem architektonicznym, był po prostu eklektyczny. Posiadał dwie kondygnacje, ale miał też rozbudowane podpiwniczenia i mansardy. Nakryty był dwuspadowym dachem. Od strony wschodniej i zachodniej stały dwie wieże o zróżnicowanej wielkości. Duża wieża była ozdobiona herbem pałacu i zegarem.

  W pałacu znajdowało się około 120 pokoi. Niemal cały parter i piętro zajmowały apartamenty carskie, z wyjątkiem pokoi na parterze, na prawo od głównego wejścia, gdzie mieściła się kancelaria podróżna. Największy i najokazalszy pokój na parterze, wychodzący na taras południowy, służył jako sala jadalna i bankietowa. Piętro nad wschodnim skrzydłem pałacu zajęte było na pokoje sypialne i łazienki cara, jego żony oraz na salon porannych przyjęć, z którego można było wyjść na balkon od strony południowej. W przeciwległym skrzydle parterowym mieściły się pokoje dzieci pary carskiej oraz tzw. okrągły salonik. Na drugim piętrze tego skrzydła znajdowały się pokoje dam dworskich. Z pokoju bilardowego na parterze wiodły schody do piwnic, gdzie przechowywano wina. Tutaj też znajdowała się nieduża sala z kominkiem, do której przylegały nieduże pokoiki. Zachodnią przybudówkę pałacu, połączoną z nim arką, stanowiły kuchnie carskie, pokoje gospodarcze, spiżarnie oraz mieszkania głównego kuchmistrza i służby kuchennej.

Widok pałacu od południowego-wschodu

  O ile wygląd zewnętrzny pałacu nie budził szczególnego zachwytu, o tyle wnętrze wprost porażało wyśmienitym wystrojem. Komnaty urządzono nadzwyczaj kunsztownie i pomysłowo. Pełno w nich było najwymyślniejszych ozdób. Na sufitach i ścianach znajdowały się oryginalne wypalane ornamenty, jak również malowidła o tematyce leśnej i myśliwskiej, wykonane przez artystów z Petersburskiej Akademii Sztuk, głównie zaś przez Zdzisława Piotra Jasińskiego i jego brata Stanisława. Ponadto ściany przyozdobiono manilskimi i chińskimi rogożami oraz angielskimi błyszczącymi perkalami. Okucia drzwi, okien, luster, kandelabrów i innych wewnętrznych metalowych ozdób wykonano z polerowanego i odpowiednio czernionego żelaza, połączonego z brązem. Bardzo piękny, ciemny kolor materiału drzewnego, użytego do wykonania licznych plafonów, gzymsów, boazerii i panneau, uzyskano przez długotrwałe gotowanie drewna w wodzie. Wszystkie parkiety zostały ułożone na cienkiej warstwie suchego piasku, co zupełnie eliminowało nieprzyjemne skrzypienie przy chodzeniu. Piece i wanny były wybudowane z różnobarwnych, oryginalnych kafli. W ogóle, każda z komnat posiadała swój własny artystyczny wystrój. Najoryginalniejszą jednak była chyba ta, w której ściany i meble wyklejono starymi pocztowymi znaczkami z całego świata.

  Car Aleksander III niezbyt długo mógł się cieszyć nowym pałacem. Umarł jesienią 1894 roku. Pałac w spadku otrzymał jego syn i następca Mikołaj II, który stosunkowo często przyjeżdżał do Białowieży z gośćmi na polowania i jednocześnie na odpoczynek w otoczeniu najbliższej rodziny.

 

Wejście do małej wieży (ok.1920r.)

W 1895 roku wokół pałacu rozpoczęto zakładanie parku w stylu angielskim, według projektu znanego polskiego planisty Walerego Kronenberga. W tym samym roku, nieopodal pałacu oddano do użytku cerkiew, przeznaczoną zarówno dla rodziny carskiej, jak też prawosławnych mieszkańców Białowieży. W 1904 roku w obrębie osiedla pałacowego wzniesiono dom dla marszałków dworu carskiego (tzw. Dom Hofmarszalski) i drugi - dla funkcjonariuszy polowań carskich (tzw. Dom Jegierski).

  Wybudowanie pałacu w Białowieży było także powodem doprowadzenia w 1897 roku do tej miejscowości kolei, a w sześć lat później szosy strategicznej, która połączyła Białowieżę z Prużaną, Hajnówką i Bielskiem (Podlaskim).

  Kierownikiem pałacu przed wybuchem I wojny światowej był Niemiec Renke. Podlegał mu także cały Park Pałacowy. Na zwiedzenie pałacu i całego jego obejścia, należało uzyskać zezwolenie, dopiero wtedy dyżurni dozorcy mogli oprowadzać turystów po pałacowych obiektach.

  W sierpniu 1915 roku wycofujące się wojska carskie wywiozły z pałacu do Rosji liczne jego urządzenia, mnóstwo ozdób i trofea myśliwskie. Zniszczona została sieć wodociągowa i instalacja elektryczna. Niemcy pod koniec swoich rządów obrabowali pałac z resztek wystroju i dekoracji. Po odzyskaniu przez Białowieżę wolności pałac pozostawał w stanie ruiny. Pozbawiony był wyposażenia, a nawet drzwi i okien.

Mała wieża pałacu (ok.1920r.)

  Pomimo tak daleko posuniętej dewastacji międzywojenne władze polskie w stosunkowo krótkim czasie doprowadziły pałac do stanu używalności. Z dniem 1 kwietnia 1922 roku zaczęła w nim pracować administracja nowoutworzonego powiatu białowieskiego, ale powiat wkrótce zlikwidowano i pomieszczenia pałacowe zostały puste. Nie na długo. Część komnat decyzją Biura Naczelnika Państwa przeznaczono niebawem na apartamenty reprezentacyjne głowy państwa. W pokoju przeznaczonym dla prezydenta Ignacego Mościckiego odtworzono szereg pierwotnych ozdób, uzupełniono malowidła. Ściany i sufit holu pałacu upiększono malowidłami przedstawiającymi głowy zwierząt leśnych. W pozostałych pomieszczeniach, głównie zaś znajdujących się na piętrze, tematem malowideł stały się postaci mitologiczne.

  Z początkiem 1921 roku dawną salę jadalną zamieniono na kaplicę rzymskokatolicką. Nabożeństwa w niej odprawiane były do 1934 roku, tj. do czasu konsekracji nowo zbudowanego kościoła w Białowieży. W lewym skrzydle pałacu urządzono muzeum puszczańskie, z roku na rok powiększające swoje zbiory przyrodnicze. Przy muzeum istniała również biblioteka naukowa. Na początku 1937 roku zbiory muzealne przeniesiono do osobnego budynku. W początkowym okresie działalności w Puszczy Białowieskiej angielskiej spółki „Century”, w pałacu mieściła się jej siedziba. We wrześniu 1929 roku w pałacu otworzyła swe podwoje Państwowa Szkoła dla Leśniczych, która funkcjonowała do 1936 roku.

 

Widok pałacu od strony dąbrowy w Parku Pałacowym

  Prezydent Mościcki po raz pierwszy odwiedził Białowieżę w styczniu 1930 roku. Od tego czasu odnowiona została tradycja polowań głowy państwa w Puszczy Białowieskiej. Do wybuchu II wojny światowej przyjeżdżali tu na łowy m.in. Hermann Göring, Heinrich Himmler, węgierski regent Miklós Horthy, włoski minister spraw zagranicznych Galeazzo Ciano, prezydent Warszawy Stefan Starzyński oraz liczni przedstawiciele dyplomacji zagranicznej i krajowej. Po zakończeniu każdego reprezentacyjnego polowania, wieczorem przed pałacem, wśród grupy kilkusetletnich dębów, odbywały się uroczyste przeglądy upolowanej zwierzyny. 23 sierpnia 1938 roku z pałacowej wieży został odegrany hejnał, skomponowany specjalnie dla Białowieży przez Feliksa Nowowiejskiego. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej, w pałacu ulokował się częściowo szpital wojenny Nr 502, który w pierwszej połowie września 1939 roku ewakuowano na wschód.

  W okresie od września 1939 do 22 czerwca 1941 roku Puszcza Białowieska znajdowała się pod okupacją radziecką. Radzieccy uczeni utworzyli w pałacu zaczątki ośrodka naukowego, którego zadaniem było prowadzenie badań nad florą, fauną oraz historią Puszczy. Napaść Niemiec hitlerowskich na Związek Radziecki zakończyła jego działalność.

  Kolejni gospodarze w pałacu - Niemcy - urządzili w nim specjalny sztab do walki z ruchem partyzanckim w rejonie Puszczy Białowieskiej. Odchodząc z Białowieży, w nocy z 16 na 17 lipca 1944 roku, podpalili pałac, w którym obok wyposażenia spłonęły m.in. zbiory bartnictwa puszczańskiego, kolekcja owadów i zielnik roślin naczyniowych stworzony przez prof. Józefa Paczoskiego. Ucierpiała również biblioteka oraz zbiór klisz i przeźroczy. Pożar ugasili dopiero żołnierze radzieccy na rozkaz pełnomocnika ds. Puszczy Białowieskiej, kpt. Hikmata Muratowa

Widok pałacu od strony stacji kolejowej

.   Ruiny pałacu stały przez kilkanaście lat. W tym czasie trwała dyskusja, co z nimi zrobić. Wydział II Polskiej Akademii Nauk na plenarnym posiedzeniu w końcu maja 1957 roku podjął nawet zobowiązanie wszcząć w Prezydium PAN kroki zmierzające do przejęcia ruin pałacu od ministra leśnictwa, by przeznaczyć je na projektowaną stację biologiczną oraz Zakład Badania Ssaków. Ale nic z tego nie wyszło. Ostateczna decyzja zapadła w 1958 roku. Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, na wniosek przewodniczącego Komitetu do Spraw Turystyki w Warszawie, przeznaczył ruiny do rozbiórki. Do rozbiórki przystąpiono pod koniec 1960 roku i zakończono je w połowie 1962 roku. Główny korpus pałacu został rozebrany już w pierwszej połowie 1961 roku.
    
   W 1961 roku, podczas rozbiórki ruin natrafiono na szkielety ludzkie, które znajdowały się pod fundamentami. Pomimo, że powołano społeczną komisję do ich zbadania, nie zadała ona jednak sobie trudu bardziej precyzyjnego określenia czasu i okoliczności dokonania pochówku, poza ogólnym stwierdzeniem, że pochodzi on z okresu poprzedzającego budowę pałacu.

   Jedyną pozostałością po pałacu jest dzisiaj brama wjazdowa do jego części kuchenno-gospodarczej. Zachowały się ponadto budynki towarzyszące głównej budowli, położone na terenie Parku Pałacowego, z wyjątkiem spalonego w 1962 roku Domu Świckiego i rozebranej w 1978 roku elektrowni.

  Przeszłością pałacu zainteresowała się studentka Wydziału Historyczego Uniwersytetu Warszawskiego - Anna Kordiukiewicz. W 2006 roku wykonała ona pracę magisterską pt. „Carski pałac myśliwski w Puszczy Białowieskiej”. Utworzyła ona także stronę internetową poświęconą białowieskiemu pałacowi – strona uruchomiona została 19 listopada 2008 roku. (oprac. Piotr Bajko)

HASŁA POWIĄZANE

Pałac carski w dawnej ilustracji (największa galeria w Internecie) , Park Pałacowy (mapa interatkywna)

LINK:

Strona internetowa Pani Anny Kordiukiewicz - "Pałac carskich w Białowieży"
    


 

Galeria