Prawo użytkowania lasu, przywileje pozwalające na eksploatację dóbr królewskich, takich jak: drewno, siano z nadrzecznych łąk a także na zakładanie barci, z których pozyskiwali miód i wosk.

W Puszczy Białowieskiej

Korzyści z prawa wchodów

Użytkowanie Puszczy Białowieskiej w czasach królewskich dzieliło się na trzy kategorie:

• korzystanie z zasobów lasu przez poddanych i służby leśne np.osoczników.
• pożytki czerpane przez okoliczną ludność, szlachtę i duchowieństwo na podstawie praw wchodowych-czyli królewskich przywilejów.

Tym formom użytkowania Puszcza podlegała od XV do końca XVIII w.

Stóg na jednej z białowieskich polan (pocz.XXw.)

• wyrób towarów leśnych przez kontrahentów lub zarząd Puszczy.

  Przed tą formą użytkowania-najbardziej niszczącą Puszcza była chroniona dłużej od innych dóbr królewskich. Ludność wsi przypisanych do Puszczy Białowieskiej miała prawo zbierania wywrotów i chrustu na opał oraz pozyskiwanie drewna na cele gospodarcze np. grodzenie. Miała też prawo do ograniczonego wypasu bydła, pozyskiwanie łuczywa oraz zbioru roślin,grzybów i owoców leśnych. Z przywilejów tych korzystały też służby leśne mające prawo wchodów. Prawa wchodowe nadawane przez króla obejmowały też:

• sianokosy na nadbrzeżnych łąkach
• prawo tworzenia barci, osadzania w nich pszczół oraz zbieranie z nich miodu i wosku.
• połów ryb w puszczańskich rzekach
• w XVII w. pojawiły się nie liczne przywileje na wyrąb drewna oraz pozyskiwanie rudy darniowej w dolinach większych rzek.

Historia

  W XIV i XV w. książęta litewscy nadawali prawa z korzystania z dobrodziejstw puszczańskich m. in. prawo użytkowania łąk

Białowieski bartnik podczas wchodzenia na drzewo bartne (okres międzywojenny)

(wchody sianożęte) i prawo użytkowania barci (wchody bartne). Tradycja korzystania z bogactw Puszczy sięgała dawnych czasów. Na przykład w opisaniu „wchodów” do Puszczy od strony majątku Wierzchowicze zaznacza się, że majątek w postaci specjalnego gospodarczego kompleksu uformował się i przeszedł w prywatną własność za czasów wielkich książąt litewskich — Witolda, Zygmunta, Kazimierza, Aleksandra. Najwcześniejszy znany dokument o „wchodach” do Puszczy od strony Wierzchowicz odnosi się do roku 1506. Dokładna data nadania „wchodów” nie została ustalona, odwołuje się ona do czasów Witolda - system ochronny w Puszczy Białowieskiej zaczął się formować za czasów tego władcy. Prawo swobodnego korzystania z dóbr Puszczy przez osoby prywatne w tym czasie nie istniało. Wyjątkiem była szlachta, która mogła korzystać z różnych pożytków znajdujących się na jej terenie. W przypadku braku „starych praw na wchody” do Puszczy, zezwolenie takie można było otrzymać jednorazowo od samego monarchy. Na sejmie wileńskim w 1551 r. szlachta złożyła 28 próśb do króla Zygmunta Augusta o uznanie uprawnień do korzystania z puszczy, chodziło o pozwolenie polowań na zwierzynę, łowienie ryb i wycinanie drzew na budownictwo. Na sejmie 1554 r. w ponownej petycji do króla, szlachta dopomina się prawa wchodów do barci, jezior,jazów i "sianożęci" (sianokosów na łąkach w puszczy). Król nie przychylił się do prośby szlachty, ustalono że z wchodów będzie można korzystać w okresie dnia i pod kontrolą urzędników. O wchodach jest również mowa w ustawie z roku1557 ,tzw. "Ustawa o włóki".W ustawie tej stwierdzono m.in.:

  "Gdzie w puszczach maja leźni do wchodów, przy leźniach żeby psów i bydła nie trzymali" - słowo "leźnia" oznaczało przerąb w puszczy przez który zwierz "lazł do ostępu".

Ciosno na jednej z martwych sosen w BPN (2009r.)

Posiadacze wchodów byli zobowiązani do składania dowodów prawnych wykazujących obszary, lokalizację i rodzaj użytkowania. Pełne wykazy wchodów zawierają rewizje Puszczy z lat 1680 i 1703. Wykazy z 1780 r. zawierają tylko majątki wchodowe z którymi procesował się podskarbi A. Tyzenhauz. Prawie wszystkie wchody zgrupowane były od strony południowej i południowo zachodniej. Takie rozmieszczenie było wynikiem łączenia się Puszczy Białowieskiej z otaczającymi ją puszczami. W następnych dwóch stuleciach nadania wchodów ustały. Wchody były swego rodzaju sposobem na kontrolowanie użytkowania puszcz.

Niektóre wsie z terenu Puszczy Białowieskiej posiadające prawo wchodów:

• Budy
• Pogorzelce
• Teremiski

Barć bezśniotowa na jednej z sosen z BPN (2008r.)

Majątki przytoczone w "Ordynacji" 1639 mające prawo wchodów

Do listy 23 majątków zaliczonych w "Ordynacji" należały m. in.:

• Czarnawczyce - właściciel Albrecht Stanisław Radziwiłł
• Trościenia - właściciele (?) Słuszka - wojewoda Nowogrodzki, przed Unią Lubelską - Chodkiewiczowie,na początku XVIII w.- Sapiehowie, w końcu XVIII w. - Potoccy.
• Paszuki - właściciel Stefan Pac, w XVIII w. majątek należał do Tyszkowskiego następnie do Krupińskiego. Majątek łącznie z wchodami do Puszczy był dzierżawiony przez różne osoby
• Jelna - własność Kazimierza Paca .
• Wistycze - własność podkomorzego brzeskiego(brak nazwiska w źródłach).
• Lubaszki - właściciel ksiądz dziekan Łucki(brak nazwiska w źródłach).
• Szereszewo - plebania - własność kościoła w Szereszewie. Dwa przywileje - jeden królowej Bony z 1537 r. dla kościoła, drugi Zygmunta I z 1521 r. dla cerkwi unickiej.. W obu przypadkach przyznano prawo wycinania drzew na potrzeby własne.
• Wołkowicze - jeden z największych w/g rewizji z 1559 r. wchodów (3x3 mile). (oprac. Krzysztof Parzych)

Galeria