Dzięcioł trójplaczasty

Galeria "Dzięcioły" (autor: Karol Zub)

I znowu cichość w dole. Dzięcioł na jedlinie
Stuka z lekka i dalej odlatuje, ginie,
Schował się, ale dziobem nie przestaje pukać,
Jak dziecko, gdy schowane woła, by go szukać.
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”

  Kiedy ktoś zapyta nas, jakie ptaki można usłyszeć w lesie, zapewne odpowiemy, że dzięcioły. Chyba żadna inna grupa ptaków nie kojarzy się nam tak bardzo z lasem, jak właśnie one. Każdy też bez trudu rozpozna dzięcioła wśród innych przedstawicieli skrzydlatego świata. Jednak wiemy o nich zazwyczaj niewiele więcej ponad to, że dzięcioły opukują drzewa w poszukiwaniu owadów i wykuwają dziuple. Warto jednak je poznać, gdyż są bardzo interesującymi ptakami, a ponadto, poza nielicznymi wyjątkami, należą do zwierząt rzadkich i ginących.

  Spośród znanych na świecie ponad 200 gatunków dzięciołów, w Europie występuje 10 gatunków, a my mamy to szczęście, że wszystkie z nich można jeszcze spotkać w Polsce. Poza krętogłowem Jynx torquilla, wszystkie dzięcioły mają podobny plan budowy, charakteryzujący się wieloma przystosowaniami do specyficznego trybu życia tych ptaków. Dzięki specjalnemu połączeniu dzioba i czaszki amortyzującemu uderzenia, mózg dzięciołów nie jest narażony na wstrząsy. Jest to szczególnie istotne, biorąc pod uwagę, że w ciągu dnia dzięcioł może uderzać w drzewo ponad 10 tys. razy. Język dzięciołów połączony jest z wydłużonym aparatem gnykowym, który oplata czaszkę ptaka i przytwierdzony jest w okolicy otworów nosowych. Dzięki takiej budowie język może wysuwać się nawet trzykrotnie ponad długość dzioba. Ponadto zadziorki na jego krawędziach i pokrycie lepką substancją umożliwiają dzięciołom wydobywanie owadów i ich larw z najgłębszych nawet korytarzy. Wszystkie dzięcioły, poza trójpalczastym Picoides tridactylus , mają dwa palce nóg skierowane do przodu a dwa do tyłu, co zapewnia im doskonałą przyczepność na powierzchni drzew, a wzmocnione sterówki ogona stanowią dodatkowy punkt oparcia.

  Pomimo podobieństw w budowie dzięcioły reprezentują różne przystosowania do zdobywania pokarmu i środowiska życia. Dwa z nich, dzięcioł duży Dendrocopos major i dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus są wszystkożerne, gdyż mogą odżywiać się zarówno owadami wykuwanymi z drewna, jak też owocami i nasionami. Dla dzięcioła dużego nasiona świerka lub sosny wykuwane z szyszek stanowią podstawę zimowego pokarmu i nierzadko gatunek ten migruję na niewielkie odległości w poszukiwaniu obradzających drzew. Dzięcioł duży zamieszkuje wszystkie typy lasów i zadrzewień, dzięki czemu jest najpospolitszym gatunkiem dzięcioła w Europie i jedynym, którego liczebność jest stosunkowo stabilna. Dzięcioł białoszyi jest gatunkiem silnie synantropijnym i łatwiej go spotkać w pobliżu osiedli ludzkich, niż w rozległych lasach. Status tego gatunku nie jest jasny, gdyż jest to dzięcioł rozprzestrzeniający się z Europy południowo-wschodniej w kierunku północnym i zachodnim, i ciągle zwiększa swoją liczebność. W Polsce pojawił się w roku 1978 i od tego czasu rozpowszechnił się w jej południowo-wschodniej części.

   Podstawę pożywienia kolejnych czterech dzięciołów stanowią mrówki. Stosunkowo licznym gatunkiem z tej grupy jest dzięcioł czarny Dryocopus martius. Jest on najsilniej związany ze środowiskiem leśnym, gdyż odżywia się w dużej mierze gmachówkami (Camponotus sp.), żyjącymi w pniach drzew. Dzięcioł czarny jest największym gatunkiem dzięcioła w Europie i jego występowanie może ograniczać dostępność drzew o odpowiednich rozmiarach, w których wykuwa dziuple. Dlatego też najchętniej zasiedla on stare drzewostany, szczególnie bory i buczyny. Pozostałe gatunki dzięciołów odżywiające się mrówkami to krętogłów, dzięcioł zielony Picus viridis i dzięcioł zielonosiwy Picus canus. Krętogłów pod względem budowy nie różni się od innych ptaków, z tego też względu sam nie kuje dziupli i rzadko poszukuje pożywienia na drzewach. Podstawę jego pokarmu stanowią poczwarki mrówek i inne owady. W odróżnieniu od innych dzięciołów gatunek ten zimuje w tropikalnych rejonach Afryki. Dzięcioł zielony był pierwotnie mieszkańcem łęgów nadrzecznych, obecnie jednak zasiedla obrzeża lasów w sąsiedztwie terenów łąkowych. Dzięcioł zielonosiwy jest bardziej związany ze środowiskiem leśnym, jednak również woli mniej zwarte lasy, chociaż nie unika wnętrza rozległych kompleksów leśnych.

Dzięcioł białogrzbiety

  Typowymi mieszkańcami lasów są gatunki dzięciołów, których pożywienie stanowią wyłącznie owady i ich larwy wykuwane z drewna. Znajdują się wśród nich dwa najrzadsze gatunki – dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos i dzięcioł trójpalczasty. Dzięcioł białogrzbiety jest gatunkiem związany z lasami obfitującymi w martwe drzewa, szczególnie ze starymi łęgami, grądami i olsami, może jednak zasiedlać lasy młodszych klas wieku (np. rozległe brzeziny w Biebrzańskim Parku Narodowym). Egzystencja tego gatunku związana jest ściśle z martwymi drzewami, w których wykuwa dziuple i poszukuje pokarmu, głównie larw chrząszczy. Martwe drzewa lub ich fragmenty stanowią również ulubione miejsce bębnienia tego dzięcioła. Rozmieszczenie dzięcioła trójpalczastego jest ściśle związane z zasięgiem świerka, gdyż ptak ten wyspecjalizował się w zjadaniu korników, ich larw oraz poczwarek. Również większość dziupli tego gatunku ulokowanych jest w martwych świerkach. Dzięcioł średni Dendrocopos medius jest również typowym owadożercą, związanym głównie ze starymi drzewostanami dębowymi, jak też łęgami i buczynami. Dzięciołek Dendrocopos minor jest najmniejszym gatunkiem dzięcioła w Europie i zamieszkuje przede wszystkim nadrzeczne łęgi i olsy oraz inne lasy z domieszką gatunków liściastych. Występowanie wszystkich trzech gatunków dzięciołów z rodzaju Dendrocopos uzależnione jest od udziału drzew liściastych oraz martwego drewna w lasach. Ze względu na promowanie w przeszłości przez gospodarkę leśną gatunków iglastych oraz nadmierną dbałość o higienę lasu gatunki te, wraz z dzięciołem trójpalczastym, stały się w Europie niezmiernie rzadkie lub w niektórych krajach wyginęły zupełnie (np. dzięcioł średni w Szwecji). We wschodniej Polsce obecny jest nadal najpełniejszy zespół dzięciołów, gdyż np. w Puszczy Białowieskiej występuje ich 9, a w Bieszczadach wszystkie 10 gatunków. Najrzadszy europejski gatunek dzięcioła, dzięcioł trójpalczasty, poza wymienionymi obszarami występuje jeszcze na północnym-wschodzie Polski (w Puszczy Knyszyńskiej, Augustowskiej i Boreckiej) oraz w Karpatach (od okolic Wisły, poprzez Babiogórski PN, Tatrzański PN, Pieniński i Gorczański PN, Beskid Sądecki i Niski, Magurski PN aż po Góry Sanocko-Turczańskie). Zasięg równie rzadkiego dzięcioła białogrzbietego jest nieco szerszy, gdyż obejmuje również Puszczę Romincką, Biebrzański PN, Roztocze i Góry Świętokrzyskie. Spotykany jest również na rozproszonych stanowiskach we wschodniej części kraju.

  Nie tylko w Europie, ale również w Ameryce Północnej, zauważalny jest negatywny wpływ działalności człowieka na populacje dzięciołów. Nie tylko gospodarka leśna powoduje zmniejszanie się liczby dzięciołów, lecz również zmiany w rolnictwie. Zanikanie śródleśnych łąk i pastwisk oraz ekstensywnie użytkowanych terenów w sąsiedztwie lasów odbiło się fatalnie na liczebności krętogłowa oraz innych dzięciołów żywiących się mrówkami. Badania przeprowadzone w Puszczy Białowieskiej przez zespół ornitologów pod kierunkiem dra Wiesława Walankiewicza z Akademii Podlaskiej w Siedlcach wykazały, że trzy gatunki dzięciołów (białogrzbiety, trójpalczasty i czarny) aż w 60 procentach przypadków wykorzystują martwe drzewa jako miejsca żerowania, natomiast trzy inne gatunki (dzięcioł duży, średni i dzięciołek) w około 20 procentach. Ponadto spośród dostępnych martwych drzew dzięcioły preferują drzewa grubsze (o pierśnicy ponad 20 cm). Jeszcze wyższe wskaźniki podawane były dla Parku Narodowego Berchtesgaden w Niemczech, gdzie żerujące dzięcioły białogrzbiete i trójpalczaste obserwowano tylko i wyłącznie na drzewach martwych lub obumierających. Nic więc dziwnego, że nawet w stosunkowo dobrze zachowanej Puszczy Białowieskiej, w jej zagospodarowanej części te dwa gatunki dzięciołów spotykane są dwukrotnie rzadziej niż w Białowieskim Parku Narodowym. Podobnie zagęszczenie wszystkich gatunków dzięciołów jest wyraźnie niższe w lasach zagospodarowanych niż na obszarach chronionych. Wynika z tego, że parki narodowe są obecnie jedynymi z niewielu miejsc, które gwarantują przetrwanie stabilnych populacji dzięciołów. Niestety, również w parkach narodowych obserwowana jest skłonność do nadmiernego dbania o higienę lasu i usuwanie martwych drzew, szczególnie świerków zaatakowanych przez kornika drukarza. Ich obecność jest gwarantem przetrwania w naszych lasach dzięcioła trójpalczastego, którego liczebność wyraźnie się zwiększa w czasie gradacji korników. Wprawdzie jest to efekt krótkotrwały, lecz dzięki temu gatunek ten może zasiedlać obszary, na których dotychczas nie był stwierdzany, np. w ostatnich latach dzięcioł trójpalczasty był obserwowany w Biebrzańskim Parku Narodowym. Masowe pojawy korników atakujących świerk powodują również, że inne gatunki, np. dzięcioł białogrzbiety, korzystają z tego obfitego źródła pokarmu.

  Dzięki szczególnym związkom ze środowiskiem leśnym oraz wrażliwości na zmiany w nim zachodzące, dzięcioły stały się znakomitym wskaźnikiem bioróżnorodności ptaków leśnych. Zarówno w Polsce, jak i w całej Europie, obserwuje się ścisłą zależność pomiędzy liczbą gatunków dzięciołów a liczbą innych gatunków ptaków leśnych. W przypadku kiedy na danym obszarze występuje tylko jeden lub dwa gatunki dzięciołów, liczba innych ptaków rzadko przekracza 30 gatunków. W najbogatszych zespołach, kiedy mamy do czynienia z 8-9 gatunkami dzięciołów, towarzyszy im zazwyczaj prawie dwa razy tyle innych gatunków ptaków leśnych! Dzięcioły są nie tylko dobrym wskaźnikiem zachowania zespołów leśnych, ale bezpośrednio oddziaływają na ich bioróżnorodność, choćby poprzez kucie dziupli. Chyba żadna inna grupa ptaków tak silnie nie przekształca i nie wzbogaca środowiska swojego życia jak dzięcioły. Dziuple dzięciołów stanowią miejsca lęgowe dla kilkudziesięciu innych gatunków ptaków, a także miejsce schronienia dla nietoperzy i innych ssaków. Próchnowiska powstające w dziuplach są z kolei miejscem życia dla wielu bezkręgowców oraz mikroorganizmów.

   Bogactwo gatunków dzięciołów jest również jedną z największych atrakcji dla miłośników ptaków z całego świata odwiedzających nasze parki narodowe. Dzięcioł białogrzbiety i trójpalczasty zazwyczaj znajdują się na pierwszych miejscach listy ptaków najbardziej pożądanych przez „ptasiarzy”. Nie możemy więc powielać błędów popełnianych w gospodarce leśnej i rolnej, przed którymi ostrzegają nas ornitolodzy z Europy Zachodniej, a które mogą przyczynić się do zniknięcia dzięciołów z naszych lasów. Trzeba pamiętać, że procesy niekorzystnych zmian zachodzące w przyrodzie ulegają przyspieszeniu i niektóre gatunki znikają dosłownie na naszych oczach. Już teraz w wielu miejscach Ameryki Północnej i Europy w sposób kontrolowany uśmierca się drzewa, aby zachować lub odtworzyć jak najbogatsze zespoły dzięciołów i innych ptaków. Takie działania nie są jeszcze koniecznością w naszych lasach, chociaż niektórzy postulują o zwiększanie ilości martwych drzew nawet w Puszczy Białowieskiej. Jest to o tyle uzasadnione, że procesy obumierania drzew, szczególnie tych o większych rozmiarach, są długotrwałe. Nawet jeżeli w chwili obecnej zaprzestaniemy usuwania martwych drzew stojących i leżących, ich liczba będzie zwiększała się bardzo powoli. Może to nie zagwarantować ciągłości procesów zachodzących w środowisku leśnym, którego dzięcioły są tak istotnym elementem. (oprac. i zdjęcia: Karol Zub)
 

Galeria