Igor Newerly

Igor Newerly (właśc. Abramow) – powieściopisarz, publicysta i pedagog. Ojciec prozaika i dramaturga Jarosława Abramowa-Newerlego.

  Urodził się 24 marca 1903 roku w osadzie Zwierzyniec w Puszczy Białowieskiej. Syn Mikołaja Michajłowicza Abramowa – kapitana 8 Estlandzkiego (Estońskiego) Pułku Piechoty i Wiery Teresy z d. Newerly. Dziadek Igora, Józef Newerly, był carskim łowczym, do Polski przybył z Czech. Przyszły pisarz przybrał sobie nazwisko panieńskie matki a zarazem swych dziadków po kądzieli.

  Rodzice Igora poznali się w dość niecodzienny sposób. W 1900 roku młody porucznik Abramow trafił ze swym batalionem do Białowieży dla zapewnienia bezpieczeństwa carskiej rodzinie i zaproszonym gościom podczas polowania, które wyznaczono na koniec lata. Będąc z grupą kolegów w miejscowym kasynie oficerskim, dowiedziawszy się, że jego dowódca ppłk Kozłow udaje się do łowczego Newerlego, zrobił zakład, że pojedzie w ślad za nim do Zwierzyńca. Tak też zrobił. U łowczego wpadła mu w oko jego córka. Młodzi przypadli sobie do gustu i po pewnym czasie pobrali się.

  Wczesne dzieciństwo przyszło się spędzić Igorowi w podwarszawskich garnizonach Zegrza, Modlina i Skierniewic, gdzie stacjonował wraz ze swym pułkiem jego ojciec. Któregoś razu Abramow, wtedy już w randze kapitana, uratował żołnierza podczas przeprawy przez rzekę. Niestety, zaraz po tym zapadł na ropne zapalenie płuc i zmarł przedwcześnie w dniu 17 stycznia 1910 roku. Igor do wybuchu I wojny światowej wychowywał się u swych dziadków w Zwierzyńcu i u wuja Stefana Seferyniaka (męża drugiej córki Józefa Newerlego – Anny). To właśnie w tym okresie przyszły literat mógł dokładnie zapoznać się z tajnikami przyrody Puszczy Białowieskiej, którą później będzie tak barwnie opisywać. Matka Igora po śmierci męża wyszła ponownie za mąż za jego kolegę pułkowego, oficera (w 1938 roku zostanie on rozstrzelany w Penzie jako kontrrewolucjonista) i wyjechała z nim do Jabłonnej pod Warszawą, gdzie mieścił się wielki garnizon carski.

  W 1914 roku Igorowi przydarzyło się nieszczęście. Chłopiec ćwiczył na placu ćwiczeń w koszarach w Jabłonnie i upadł na kolano. Wypadek ten zataił przed matką, dlatego też zbyt późno trafił do szpitala. Wdało się zakażenie, a w następstwie gangrena – Igorowi ucięto prawą nogę powyżej kolana. W owym czasie nie było protez. Młody chłopak musiał chodzić o kulach, był załamany. Do walki ze swym kalectwem zmotywował go wuj Stefan Seferyniak. Protezę nogi Igorowi z trudem udało się zdobyć dopiero po paru latach.

   W 1915 roku, wobec zbliżania się armii niemieckiej, Igor wraz z matką został ewakuowany w głąb Rosji. Mieszkali najpierw w Penzie, później w Saratowie, Kijowie Jako gimnazjalista był świadkiem i uczestnikiem Rewolucji Październikowej. W latach 1918–1921 pracował we Wszechzwiązkowym Leninowskim Komunistycznym Związku Młodzieży. Po ukończeniu w 1920 roku gimnazjum w Symbirsku, przez dwa lata studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Kijowskiego. W 1921 roku ożenił się z Barbarą Jarecką. Rozczarowany sytuacją społeczną i polityczną w Rosji, założył w Kijowie kółko socjaldemokratyczne i rozpoczął wydawanie niezależnego pisma socjalistycznego. W 1923 roku został aresztowany i zesłany do Odessy. Po tym jak w 1924 roku wydrukował w Odessie ulotki i je rozrzucił po mieście, ponownie został aresztowany za „działalność kontrrewolucyjną” i skazany na zsyłkę na Sołowki. Udało mu się jednak uciec z transportu, na etapie w Kijowie. Po uciążliwej wędrówce przekroczył nielegalnie z kontrabandzistami granicę ZSRR. Złapany został przez polską służbę graniczną, która podejrzewała go, że jest sowieckim szpiegiem. Trafił do więzienia w Ostrogu nad Horyniem. Policja miała zamiar odstawić go z powrotem za granicę. Od sowieckiego więzienia i niechybnej śmierci uratowało Igora jedynie wstawiennictwo wuja Stefana Seferyniaka. Wuj przyjechał w mundurze leśnika i zaręczył policjantom, że Goga (tak nazywano w rodzinie Igora) nie jest żadnym szpiegiem. Że jest Polakiem, a uciekał przed sowieckimi prześladowaniami. Po trzech dniach Igor został zwolniony. Na pewien okres zatrzymał się u swego wuja w leśniczówce Tocznabiel, później zdecydował się wyjechać do Warszawy.

  Igor nie mówił wtedy prawie w ogóle po polsku, języka nauczył się w ciągu dwóch lat. Przez dłuższy czas był bezdomny, chwytał się różnych prac. Po latach wspominał: „Nocowałem w rurach mostu, na ławkach, po skwerkach i w chaszczach bzu na brzegu Wisły, gdzie obecnie stoi pomnik Syrenki”. Później założył jednoosobowe biuro stenograficzne „Esperto”, stenografował sejmowe obrady, a także przemówienia Józefa Piłsudskiego w Sejmie. Współpracował z wydawaną w Polsce rosyjską prasą emigracyjną. W 1925 roku nawiązał kontakt z Januszem Korczakiem; w następnym roku został jego oddanym uczniem, współpracownikiem i sekretarzem. U Korczaka przeszedł szkołę pisania. Dyktował on mu swoje powieści, Igor stenografował, a następnie przepisywał na maszynie. Zajmował się też pracą pedagogiczną, pracował z Korczakiem w Domu Sierot w Warszawie, a później w Naszym Domu na Bielanach. Był instruktorem robót ręcznych. Z tego czasu wyniósł umiłowanie dzieci. W latach 1928-1932 studiował na Wydziale Nauk Społecznych i Politycznych w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Od 1932 roku aż do wojny redagował „Mały Przegląd” – cotygodniowy dodatek „Naszego Przeglądu”, a pod koniec lat 30-tych także tygodnik „WoTuM – Wolna Trybuna Młodych”. Ogłaszał artykuły i nowele w prasie stołecznej. Napisał powieść pt. „Nurt pod chłopskim brzegiem”, która zaginęła.

  W 1930 roku poślubił Barbarę Szejnbaum, nauczycielkę śpiewu na Żoliborzu. W 1933 roku z tego związku urodziło się ich jedyne dziecko – syn Jarosław.

  W czasie okupacji działał w podziemiu. Udostępniał prowadzony przez siebie warsztat szklarsko-stolarski na zebrania konspiracyjne, gromadził materiały do partyzanckiej rusznikarni, ukrywał osoby poszukiwane przez hitlerowców. W latach 1940-1942 kierował młodzieżowymi warsztatami stolarskimi Rady Głównej Opiekuńczej na Żoliborzu. W nocy z 8 na 9 stycznia 1943 roku został aresztowany i, po krótkim pobycie na Pawiaku, osadzony w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Majdanku. Następnie przeszedł przez Oświęcim, Oranienburg, Bergen-Belsen. Gdy w 1945 roku wyszedł z obozu na wolność, ważył 38 kg.

  W 1945 roku podjął działalność społeczno-wychowawczą. Pracował w Zarządzie Głównym Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, w latach 1947-1948 był redaktorem pisma dla młodzieży „Świat Przygód”, sprawował opiekę nad Kołem Młodych Pisarzy. Odgrywał dużą rolę w życiu i działalności środowiska literackiego. Pełnił szereg funkcji społecznych. W latach 1963–1965 był prezesem Warszawskiego Oddziału Związku Literatów Polskich. Także współzałożycielem i członkiem prezydium Międzynarodowego Komitetu Korczakowskiego.

W 1965 roku Stanisław Grabowski zrealizował film dokumentalny o pisarzu pt. „Igor Newerly”.

  Będąc prezesem Warszawskiego Oddziału Związku Literatów Polskich, w 1965 roku wraz z ponad 70-cioma innymi pisarzami i publicystami wystąpił do władz (tzw. „Memoriał Newerlego”) w obronie wolności słowa, praw autorskich i należytego wynagrodzenia dla twórców. W 1966 roku opuścił szeregi PZPR (wstąpił do niej w 1949 roku; od 1947 roku był w PPS) i oddalił się z życia społeczno-politycznego. Sympatyzował jednak z opozycją. Po tym jak wyrzucono Jacka Kuronia z uniwersytetu, zatrudnił go jako swego sekretarza. Interweniował też w sprawie osób więzionych za głoszone poglądy – Stefana Niesiołowskiego, Marka Nowakowskiego.

  I. Newerly był współzałożycielem Koła Łowieckiego Związku Literatów i przez wiele lat jego prezesem. Początki jego zainteresowania łowiectwem przypadły na okres dziecięcy i młodzieńczy, spędzony w Puszczy Białowieskiej, u dziadka łowczego. Arkady Brzezicki w „Łowcu Polskim” (nr 7-8/1988) stwierdza, że zamiłowania myśliwskie pisarza w pewnym sensie miały uwarunkowania psychologiczne. W dążeniu niejako do kompensacji, zapewne szukał Newerly w myślistwie pokonania swego kalectwa. Każda wyprawa w lasy czy pola dawała mu poczucie zwycięstwa nad swą ułomnością.

O swych związkach z łowiectwem pisarz opowiadał: „Tak się życie składało, że nie miałem sposobności ani czasu na polowania, dopiero literatura pomogła łowom, a potem odwrotnie. Otóż w 1953 roku, kiedy począł mnie nawiedzać zamysł pewnej leśnej opowieści, zwróciłem się do Zbigniewa Kowalskiego, ówczesnego redaktora „Łowca Polskiego”, aby ułatwił mi kontakt z przyrodą, a ten tak mną zakręcił, że anim się obejrzał, już miałem strzelbę na ramieniu i szedłem z nim w charakterze młodzika po nauki do lasu”. („Łowiec Polski”, nr 21/1964). Podczas swego pierwszego sezonu łowieckiego pisarz upolował 2 dziki i 2 jelenie-byki oraz... napisał rozdział „Noc św. Pawła” do swej powieści, którego w żaden sposób nie mógł napisać w Warszawie.

  Po wojnie wydał powieści: „Chłopiec z Salskich Stepów” (1948), „Archipelag ludzi odzyskanych” (1950), „Pamiątka z Celulozy” (1952), „Leśne Morze” (1960), „Żywe wiązanie” (1966), „Rozmowa w sadzie piątego sierpnia” (1978), „Za Opiwardą, za siódmą rzeką...” (1985), „Zostało z uczty bogów” (1986), „Wzgórze Błękitnego Snu” (1986). Tytuły te były wydawane w wysokich nakładach a także tłumaczone na wiele języków.

  Na ekrany trafiła powieść „Pamiątka z Celulozy” (w dwóch częściach: „Celuloza” – rok 1953 i „Pod Gwiazdą Frygijską” – rok 1954; reżyseria Jerzy Kawalerowicz, także współautor z Igorem Newrelym scenariusza) i opowiadanie „Kasztelanka” (film tv pod tym samym tytułem – rok 1983, reżyseria Marek Nowicki; autor dialogów – Igor Newerly). Newerly napisał także wspólnie z reżyser Wandą Jakubowską scenariusz do filmu „Król Maciuś I” (1957).

Letnie miesiące I. Newerly spędzał na Mazurach. Od 1957 roku zamieszkiwał sezonowo, ze swą partnerką życiową Zofią Cybulską – tłumaczką z języka rosyjskiego, we wsi Zgon, w starej mazurskiej chacie, kupionej okazyjnie od wdowy Pustolki. Od 2006 roku funkcjonuje w niej izba pamięci nosząca nazwę Dom Pracy Twórczej Igora Newerlego 1957-1987. Pokazywane są w nim m.in. własnoręcznie wykonane przez pisarza meble, sprzęt myśliwski oraz kajak.

  Pisarz po wojnie odwiedzał Białowieżę wraz z synem Jarosławem. W maju 1971 roku odbył tutaj spotkanie autorskie z czytelnikami. Nawiązywał też z mieszkańcami znajomości i przyjaźnie. Do jego przyjaciół zaliczał się bez wątpienia Włodzimierz Pirożnikow – kierownik Ośrodka Hodowli Żubrów BPN, który mieszkał w tak bliskiej pisarzowi osadzie Zwierzyniec. I. Newerly wspomina o nim w dwóch książkach. Za każdym pobytem w Białowieży pisarz odwiedzał grób swego ojca na miejscowym cmentarzu. Domówił się z państwem Kozakami mieszkającymi przy ul. Tropinka, że będą się opiekowali tym grobem. Po ich śmierci opiekę nad grobem przejęła córka Anna, która zmarła w latach 80-tych ubiegłego wieku.

  I. Newerly został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1953), Orderem Sztandaru Pracy I klasy (1954), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1959), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Odrodzenia Polski (1982) i Medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” (1983). W 1950 roku otrzymał nagrodę państwową III stopnia za powieść „Archipelag ludzi odzyskanych”, w 1952 roku nagrodę państwową I stopnia za książkę „Pamiątka z Celulozy”, w 1979 roku nagrodę I stopnia Prezesa Rady Ministrów za książki poświęcone Januszowi Korczakowi i Międzynarodową Nagrodę Literacką im. H. Ch. Andersena – także za książki poświęcone J. Korczakowi, w 1986 roku Nagrodę Kulturalną „Solidarności” za powieść „Zostało z uczty bogów” i w 1987 roku Nagrodę im. Janusza Korczaka przyznaną przez towarzystwo jego imienia w Giessen (Niemcy).

  Pisarz zmarł na wylew 19 października 1987 roku w Warszawie w wieku 84 lat. Pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, we wspólnym grobie z żoną Barbarą.

   W 2003 roku, z okazji setnej rocznicy urodzin Igora Newerlego, Ośrodek Działalności Promocyjnej Biblioteki Narodowej w Warszawie zorganizował w dniach 2 kwietnia – 17 maja wystawę „Żywe wiązanie. Stulecie urodzin Igora Newerlego”, pokazującą różne etapy życia i twórczości pisarza. Na wystawie nie zabrakło akcentów białowieskich. Można było zobaczyć na niej własnoręcznie wykonane meble, trofea myśliwskie i liczne fotografie dokumentujące pozapisarską działalność I. Newerlego. Wystawa ta była w 2006 roku pokazywana także w Suwałkach i Piszu.

  W związku z 105-tą rocznicą urodzin pisarza Igora Newerlego oraz 75-tą rocznicą urodzin jego syna –Jarosława Abramowa-Newerlego, Rada Gminy Białowieża i Fundacja „Muzyka Cerkiewna” w Hajnówce ogłosiły rok 2008 – „Rokiem Newerlych”. Podczas uroczystej sesji Rady Gminy, która odbyła się w Białowieży w dniach 5 i 6 kwietnia 2008 roku nadano Jarosławowi Abramowowi-Newerlemu tytuł „Honorowego Obywatela Białowieży”, a Gminnej Bibliotece Publicznej imię jego ojca Igora. Podczas Sympozjonu Literackiego „Pamięci Newerlego” referaty poświęcone pamięci pisarza wygłosili literaci – znajomi i przyjaciele Newerlych: Bogdan Baran, Eugeniusz Kabatc, Adam Pomorski, Wacław Sadkowski, Janusz Termer, Grzegorz Wiśniewski. Odczytano także list nadesłany przez Ernesta Brylla. Odbyła się również prapremiera filmu biograficznego o Igorze Newerlym „Z uczty bogów”, zrealizowanego przez Andrzeja Titkowa dla TV Discovery History. W drugim dniu uroczystości miała miejsce konferencja prasowa w Białowieskim Ośrodku Kultury oraz spotkanie z Jarosławem Abramowem-Newerlym w siedzibie Centrum Promocji Regionu „Czerlonka” w Hajnówce. W ramach obchodów „Roku Newerlych” w galerii OBOK Białowieskiego Ośrodka Kultury w Białowieży pokazywano w dniach 15 lipca – 15 września 2008 roku wystawę pt. „Śladami Igora Newerlego”, zapoznającą z życiem i twórczością pisarza.

   W 2009 roku Tomasz Niechoda nazwał „Dębem Igora Newerlego” jeden z potężniejszych okazów rosnących w pobliżu osady Zwierzyniec. Niestety, w lecie 2010 roku dąb ten złamał się kilka metrów u podstawy pnia i runął na ziemię. (Oprac. Piotr Bajko)
 

Galeria