Kamieniecka wieża

Pochodzenie nazw „Białowieża” oraz „Puszcza Białowieska” po dzień dzisiejszy pozostaje niewyjaśnione. Brak odpowiednich źródeł spowodował powstanie różnych hipotez.

  Nazwę „Białowieża” po raz pierwszy wymienił Jan Długosz w „Annales seu cronicae incliti regni Poloniae” („Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego”), które zostały napisane w latach 1455-1480. Kronikarz podaje, iż w roku 1409 król Władysław Jagiełło udał się z Kamieńca (Litewskiego) do „Białowieży za rzekę Lśnę” (Leśną – dop. P.B.), „gdzie przez osiem dni [był] zajęty polowaniem”. Później nazwę tę w połowie XVI wieku wymienia za Długoszem Marcin Bielski w „Kronice wszytkiego świata”. Pojawia się ona również w innych źródłach i dokumentach. Należy przy tym zaznaczyć, że używa się w nich form zapisu „Białowieże” lub „Białowież”, co nasuwa myśl, iż rodowód nazwy można byłoby powiązać z jakąś białą wieżą.

  Rzeczywiście, „biała wieża” zdominowała hipotezy, choć nie ma zgodności pomiędzy różnymi autorami, o jaką wieżę mogłoby chodzić. Autorzy polscy w większości przypuszczają, iż biała wieża (lub nawet kilka wież) mogła wieńczyć drewniany zameczek myśliwski królów polskich, wystawiony pod koniec XIV lub w początkach XV wieku w obecnym uroczysku „Stara Białowieża”. Tego zdania są m.in. Michał Baliński i Tymoteusz Lipiński w „Starożytnej Polsce pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisanej” (Warszawa 1846) oraz Aleksander Połujański w „Opisaniu lasów Królestwa Polskiego i gubernij zachodnich Cesarstwa Rossyjskiego pod względem historycznym, statystycznym i gospodarczym” (Warszawa 1854). Z kolei Zygmunt Gloger w „Białowieży w albumie” (Warszawa 1903) i Franciszek L. Gliński w „Biełowieżskoj puszcze i zubrach” (Białystok 1899) dopuszczają możliwość istnienia białych wież również w zameczku wybudowanym przez Stefana Batorego w uroczysku „Zamczysko”, oddalonym od „Starej Białowieży” o około 2,5 kilometra. Natomiast Ferdynad A. Ossendowski w „Puszczach Polskich” (Poznań 1936), Jan Jerzy Karpiński w „Puszczy Białowieskiej i Parku Narodowym w Białowieży” (Kraków 1930) i Bronisław Majewski w „Przewodniku turystyki motorowej po województwie białostockim” (Białystok 1967) nie wahają się sięgnąć dalej w głąb historii słusznie twierdząc, iż mogły istnieć w Puszczy Białowieskiej zameczki myśliwskie z białymi wieżami wystawione przez Gedymina, Kiejstuta, czy innych książąt litewskich. Zdecydowanie błędne jest natomiast wywodzenie nazwy „Białowieża” od białej wieży królewskiego dworu myśliwskiego, zbudowanego w końcu XVI wieku, na obecnej Polanie Białowieskiej. Wersję tę podaje „Enciklopediczeskij słowar’” F. A. Brokgauza i I. A. Efrona (Sankt-Peterburg 1891), a także Zbigniew Sokołowski w „Województwie białostockim – przewodniku” (Warszawa 1972) oraz Michał Kondratiuk w „Nazwach miejscowych południowo-wschodniej Białostocczyzny” (Wrocław 1974). Należy uświadomić sobie, że nazwa ta w okresie budowy dworu funkcjonowała już od około półtora wieku.

   Franciszek L. Gliński w „Biełowieżskoj puszcze...” i Gieorgij Karcow w „Biełowieżskoj puszcze...” (Sankt-Peterburg 1903) oraz współcześni autorzy rosyjscy i białoruscy wskazują – powołując się na odpowiedni zapis w „Latopisie Ipatjewskim” – na możliwość powstania nazwy Puszczy od wieży wzniesionej na polecenie księcia wołyńskiego Włodzimierza Wasilkowicza w 1276 roku w Kamieńcu Litewskim, w miejscu połączenia się rzek Leśnej i Białej. Wieża ta – dzieło rąk mistrza Aleksy – służyła do celów obserwacyjno-obronnych. Podobno w dawnych czasach ludność nazywała ją „białą” (niezdobytą) i dlatego zaczęto ją później bielić. O fakcie bielenia wnioskuje się ze śladów farby, zachowanej jeszcze do lat 50-tych XX wieku. W 1960 r. wieżę znów pomalowano na kolor biały. P. Osadczij i W. Bawrin w „Biełowieżskoj puszcze. Nauczno-populjarnym oczerku” (Mińsk 1950) przypuszczają, że od tej wieży puszczę nazywano początkowo Białowiesko-Kamieniecką, później zaś tylko Białowieską. W. P. Kisiel z kolei zwraca uwagę na fakt, iż wśród miejscowej ludności i w latopisach biała wieża w Kamieńcu nazywana jest „Kamienieckim stołpom”. Także w V tomie „Białoruskiej Radzieckiej Encyklopedii” (Mińsk 1972) figuruje pod hasłem „Kamieniecka wieża”. Owszem, określenie „Biała Wieża” funkcjonuje, ale jest używane rzadziej, niż wyżej wymienione.

   Przyjmując hipotezę o białej wieży w Kamieńcu, autorzy zgodnie zauważają, że w tym przypadku nazwę musiała najpierw otrzymać Puszcza, a dopiero od niej nazwano miejscowość.

   O ile Rosjanie i Białorusini w większości optują za białą wieżą w Kamieńcu, to zdarzają się wśród nich autorzy, którzy dostrzegają i inne wieże w Puszczy, od których można byłoby wyprowadzić rodowód nazw. Piotr Szewcow w „Niomanie” (Nr 4/1970) podaje, iż mieszkańcy Puszczy pamiętają legendy mówiące o tym, że np. jedna z wież znajdowała się w miejscu połączenia rzek Leśnej Lewej i Pluskowki. Jest tam nawet wieś o nazwie Wieżnoje. Być może mnogość wież w masywie białowieskim spowodowała, że główną miejscowość wewnątrz Puszczy nazwano „Białowieże”.

  Z ciekawą hipotezą dotyczącą jeszcze jednej „białej wieży” wystąpił Mikołaj Hajduk na łamach białostockiej „Nivy” (Nr 15/1972). Rodowód nazw miejscowości i puszczy powiązał on z koczowniczym plemieniem Połowców. Połowcy w XI wieku dotarli do Wołgi oraz Dniepru i rozpoczęli długotrwałe wojny z Rusią Kijowską. Pokonani przez księcia Włodzimierza Monomacha (1053-1125), zostali częściowo włączeni do państwa kijowskiego. Od tego czasu zaczęli odgrywać w nim znaczącą rolę. Uczestniczyli niemal we wszystkich bitwach książąt ruskich, w tym także z Jaćwingami i Litwinami. W bojach wykazywali tak duże męstwo, jakby bronili swoich ziem. Jest to zrozumiałe, gdyż ich osady znajdowały się przeważnie na pograniczu rusko-jaćwieskim. Wskazuje na to chociażby nazwa wsi Połowce, położonej niedaleko Hajnówki oraz znaczna ilość nazw ze słowami „kobyła”, rozsianych po całej Białostocczyźnie – a jak wiadomo, Połowców przezywano „kobylakami”, gdyż ci hodowali dużo kobył i z kobylego mleka przygotowywali kumys. Przenośne osady Połowców w owych czasach nazywano „wieżami”. Trzeba też wiedzieć, że dawna stolica Połowców, która znajdowała się w dolnym biegu rzeki Don, nazywała się Sarkel albo Biała Wieża (stąd też Połowców nazywano w Rusi Kijowskiej „Białowieżcami”). Mogło stać się tak, że któryś z książąt halicko-wołyńskich, a najprawdopodobniej Włodzimierz Wasilkowicz, osiedlił znaczną liczbę Połowców w Puszczy, z zadaniem ochrony północnych rubieży księstwa od napadów Jaćwingów i Litwinów. Połowcy nazwali nową siedzibę imieniem swojej stolicy Białej Wieży (znany jest przecież zwyczaj, iż przesiedlające się narody nadają swoim nowym siedzibom nazwy z dawnej ojczyzny). Od tej właśnie Białej Wieży mogła wziąć swą nazwę Puszcza.

  Wadim A. Żuczkiewicz w „Kratkim toponimiczeskim słowarie Bielorussii” (Mińsk 1974) i Michaił P. Kowalkow w „Biełowieżskoj puszcze” (Minsk 1980) zwracają szczególną uwagę na słowo „biały”, które szeroko jest rozpowszechnione na tym terenie (np. rzeka Biała, wsie Biała i Biały Lasek, miasta Bielsk i Białystok). Wiadomo jest, że niegdyś określenie „biały” oznaczało nie tylko kolor, ale również „wolność’, „niezależność”. Np. pod pojęciem „biali chłopi” rozumiano chłopów wolnych od świadczeń i powinności wobec państwa. Wiedząc, że w rejonie Puszczy znano i używano również słowa „wieś”, autorzy wysuwają hipotezę, iż nazwa kompleksu leśnego mogła powstać od osady Biała Wieś, przekształconej w procesie asymilacji toponimicznej w Białowież. Adam Naruszewicz w „Diariuszu podróży Najjaśniejszego Stanisława Augusta króla polskiego na sejm grodzieński”, wydanym w 1784 r., pisze o Białowieży wprost: „Biała Wieś, czyli Biała Wieża jest to miejsce między lasami, naokoło tę wieszczynę otaczającymi”. Podobne domniemanie wysuwa Gieorgij Karcow w „Biełowieżskoj puszcze...”, z tym, że słowo „wieś” łączy on z nazwą rzeki Biała.

  W dawnych dokumentach i literaturze spotykamy od czasu do czasu nazwę Puszczy podawaną w formie „Białowiejska”. Przykładowo, w „Spisie stołowych wielkoksiążęcych majątków”, sporządzonym za Zygmunta I Starego, oddzielnie wykazano „leśnictwo Białowiejskie”. Natomiast za czasów administrowania leśnictwem białowieskim przez Michała Puzynę (1715-1718) wydano „ordynans” (rozkaz) marszałka konfederacji Wlk. Ks. Litewskiego do wojsk znajdujących się w ekonomiach brzeskiej i kobryńskiej i „leśnictwie Białowieyskim”. O „Puszczy Białowiejskiej” pisze również Franciszek Karpiński w swych „Pamiętnikach”, wydanych w Warszawie w 1898 r. Ta wersja nazwy pojawia się jeszcze w latach dwudziestych ubiegłego wieku. Użył jej np. entomolog Marian Nunberg w „Sprawozdaniu Komisji Fizjograficznej” (Kraków 1929), relacjonując wyprawę entomologiczną do „Puszczy Białowiejskiej” w lecie 1927 r.

  Kolejną wersję serwuje nam wspominany już słownik Broghausa i Efrona, a także Otton Hedemann w „Dziejach Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 roku)” (Warszawa 1939) i Jan Jerzy Karpiński w „Puszczy Białowieskiej” (Warszawa 1951). Opierając się na często występujących w Puszczy nazwach przywodzących na myśl Jaćwingów (np. Jaźwinka, Jaźwina, Jaźwinki, Jaźwiny, Jaźwa, Jadźwińska Hora, Jadźwińska Piecz, Jadźwiński Dub), autorzy wywodzą nazwę kompleksu leśnego od Białej Jaćwieży, przez następujące przejścia: Biała Jaćwież, Biała Ćwież, Biała Wież - Białowieża, a stąd i Puszcza Białowieska.

  Z kolei Georg Westberg w wydanym w 1895 r. „Festschrift der Naturforscheverein in Riga” przypuszcza, że nazwa Białowieży powstała od litewskich słów „bala” i „weszu”, które w zestawieniu oznaczają „osadę nad mokrą łąką”.

  W literaturze białowieskiej natrafimy również na domniemanie, że nazwa Puszczy mogła powstać od słowiańskiego Białoboga. Ale czy taki bóg w wierzeniach ludów zamieszkujących ten obszar leśny rzeczywiście istniał? Wprawdzie u Helmolda, XII-wiecznego kronikarza niemieckiego, znajdujemy informację, że Słowianie rozróżniali boga dobrego (białego) i złego (czarnego), jednak odnosi się ona do terenu Pomorza Zachodniego.

  Ostatnią i najmniej przekonywującą hipotezę stawia Jan Jerzy Karpiński w „Puszczy Białowieskiej” (Warszawa 1972). Dopuszcza on utworzenie nazwy Puszczy od wrażeń wzrokowych człowieka podczas zetknięcia z Puszczą. W związku z tym miała ona być nazywana początkowo Puszczą Białą. Niestety, ilekroć obserwowałem Puszczę z daleka (w różnych porach roku) nigdy nie sprawiała ona na mnie wrażenia, iż jest biała. Zawsze rysuje się na horyzoncie ciemnym pasem. Wcześniej zwrócił na to uwagę Henryk Sienkiewicz, podczas wycieczki do Puszczy w 1882 r. (Oprac. Piotr Bajko)
 

Galeria