Inwazja francuska na Rosję rozpoczęła się w nocy 12 (24) czerwca 1812 roku i zakończyła 2 (14) grudnia tegoż roku. Armia napoleońska w tej wojnie poniosła klęskę. Po stronie francuskiej w walkach wzięło udział 600 tysięcy żołnierzy, po stronie rosyjskiej – o połowę mniej. Armia rosyjska była też o wiele gorzej wyposażona w sprzęt artyleryjski.

  Jakie było podłoże tego zbrojnego konfliktu? W 1812 roku Francja prowadziła wciąż wojnę z Wielką Brytanią. W wyniku blokady wysp brytyjskich cierpiał na tym handel europejski. Szczególnie dotkliwie odczuwała to Rosja, której nie podobała się także dominacja Napoleona w Europie. Pod koniec 1810 roku Rosja wystąpiła z blokady i nawiązała kontakty z opozycją antyfrancuską w państwach niemieckich, a jej sztab opracował plan wojny ofensywnej, który został przedstawiony carowi Aleksandrowi I na początku 1811 roku. Nie zasypiał gruszek w popiele również Napoleon I, który powziął zamiar pobicia Rosji i zmuszenia jej do respektowania zobowiązań podjętych w Tylży. Na terenach Prus Wschodnich i Księstwa Warszawskiego zgromadził wielonarodową armię, składającą się z Francuzów, Włochów, Belgów, Niemców i Polaków.

  Kampania rozpoczęła się bez wypowiedzenia wojny. Wojska francuskie przekroczyły potajemnie graniczną rzekę Niemen. W kilka dni później Sejm Księstwa Warszawskiego zawiązał Konfederację Generalną Królestwa Polskiego, która obwieściła wskrzeszenie Polski i dołączenie do niej ziem zabranych.

  Już w ostatnich dniach czerwca 1812 roku wojska napoleońskie, dowodzone przez ks. Karla Philippa Schwarzenberga, zajęły i ograbiły Kamieniec-Litewski. Do większych bitew w samej Puszczy i na jej przedpolu, póki co, nie dochodziło. Administracja leśna, składająca się w dużej mierze z Polaków, mając nadzieję na odzyskanie przez Polskę niepodległości i powrót do granic sprzed 1772 roku, porzuciła swe stanowiska i przyłączyła się do kampanii napoleońskiej. W walkach po stronie francuskiej wziął udział między innymi Jakub Szretter – strażnik Puszczy Białowieskiej. Pod Wołkowyskiem został on ranny, trafił następnie do niewoli rosyjskiej. Z kolei leśniczy białowieski Krzysztof Engelgardt, który przyłączył się wraz z gronem strzelców białowieskich do korpusu Schwarzenberga, pozostawał na miejscu, w Puszczy. Urządzał nawet polowania na żubry. Po zakończeniu kampanii, Engelgardtowi wytoczono proces o zabicie jednego żubra, który jednakże po pewnym czasie wyciszono.

  Wykorzystując brak władzy zwierzchniej, polowania na puszczańską zwierzynę urządzali także ci leśnicy i strażnicy białowiescy, którzy nie przyłączyli się do napoleońskiej armii. Kłusowali z nimi pospołu również liczni chłopi. Fakty te zaczęły wychodzić na jaw dopiero po trzech-czterech latach.

  Do pierwszej większej bitwy w okolicy Puszczy doszło 15 (27) lipca pod Kobryniem, który wówczas był ważnym punktem na handlowym szlaku od Bałtyku do Morza Czarnego. Saksoński korpus gen. Jeana Louisa Reyniera stoczył tutaj walkę z oddziałami gen. Aleksandra P. Tormasowa. Bitwa zakończyła się zwycięstwem Rosjan. Zginęło – według różnych źródeł – od 4 do 6 tysięcy żołnierzy i oficerów armii francuskiej. Tormasow pozostawił na tym terenie niewielkie oddziały z zadaniem niepokojenia tyłów wojsk nieprzyjaciela. Przechodziły one przez Puszczę Białowieską i Świsłocką, jednakże do potyczek na tym terenie nie dochodziło, gdyż wojska francuskie, nie znając topografii puszczańskiej głuszy, bały się w nią zapuszczać.

  Zrozumiałe, że przegrana pod Kobryniem bitwa nie powstrzymała marszu wojsk napoleońskich na Moskwę. Sprzyjającym czynnikiem było dodatkowo niezdecydowanie w gronie generałów dowodzących wojskami rosyjskimi. Jedni uważali, że bitwę należy odbyć na obrzeżach państwa, inni natomiast optowali za wojną obliczoną na wyniszczenie wroga i taktykę tzw. spalonej ziemi. Być może ta taktyka dotknęła również wsie i osady puszczańskie. Dokładnie tego nie wiemy, gdyż nie zachowały się dokumenty, które by to poświadczały.

  Wojska francuskie na terenie Puszczy Białowieskiej pojawiły się dopiero w sierpniu, to jest wówczas, gdy połączone siły Reyniera, wspólnie z korpusem Schwarzenberga, zmusiły Tormasowa do odstąpienia za Bug, na Wołyń. Główne siły wojsk austro-saksońskich ominęły Puszczę od południowej strony. Drobne zaś oddziały aprowizacyjne, zajmujące się zapewnieniem prowiantu dla żołnierzy i paszy dla koni wojskowych (furaż), przenikały do jej wnętrza, nie omijając żadnej wsi.

  W dniu 2 (14) września Napoleon wkroczył do Moskwy. Wojska rosyjskie zostały z niej wycofane, mieszkańców ewakuowano, wywieziono też wszystkie zapasy żywności. Napoleon próbował wywrzeć na carze honorowe zakończenie wojny, lecz bez skutku. Po ponad miesięcznym oczekiwaniu, w dniu 7 (19) października zarządził on odwrót swojej armii. Pokonujących bezkresne przestrzenie, przy bardzo niskiej temperaturze powietrza, niedostatku żywności, kwater i przy nieustannej wojnie podjazdowej prowadzonej przez partyzantów oraz oddziały kozackie, żołnierzy opuszczała chęć walki, a marsz zamieniał się w koszmar. Oddziały słabły, upadała dyscyplina.

  Działania wojenne dotarły do Puszczy Białowieskiej w październiku (listopadzie) 1812 roku. W dniu 29 października (10 listopada) przez Białowieżę przeszły połączone wojska rosyjskie Tormasowa i admirała Pawła W. Cziczagowa. W tym samym czasie przez Puszczę przedzierał się z południa na północ korpus piechoty gen. Fabiana W. Osten-Sackena. W dniu 30 października (11 listopada) wojska Tormasowa i Cziczagowa dotarły do wsi Rudnia. Wychodząc z Puszczy obok wsi Wielkie Hrynki, oddział przedni pod dowództwem Aleksieja P. Milissino natknął się na korpus dowodzony przez gen. Reyniera. Nie mając wsparcia, Milissino wycofał się do Rudni, gdzie połączył się z siłami Osten-Sackena. Następnego dnia oddział przedni Milissino ponownie wyruszył w kierunku wsi Wielkie Hrynki, główne zaś siły wyszły z Puszczy Białowieskiej w pobliżu wsi Berniki i Studzieniki. Gen. Osten-Sacken zaatakował korpus Reyniera, ale po pojawieniu się sił Schwarzenberga, odstąpił do Puszczy Białowieskiej przez Puszczę Świsłocką. Osten-Sacken dotarł do Rudni i tu zakończył pogoń, następnie udał się do Białowieży.

  W dniu 7 (19) listopada Osten-Sacken, przewidując manewr Schwarzenberga odcinający mu marsz na Brześć i dalej na Wołyń, wysłał rankiem dwa pułki kawalerii na Szereszów w celach wywiadowczych. Wieczorem tegoż dnia podążył na południe, by zająć stanowisko na obrzeżu Puszczy. W dniu 9 (21) listopada Osten-Sacken zgromadził wszystkie swoje siły w Szereszewie, ale do boju nie doszło. Widząc podwójne siły wroga, odstąpił na Brześć, a stąd na Polesie.

  W dniu 16 (28) listopada korpus Schwarzenberga wyruszył na Słonim. Odtąd wojsko w Puszczy Białowieskiej nie pojawiało się już do końca wojny.

  W wyniku kampanii francuskiej 1812 roku, w Białowieży został splądrowany królewski dwór myśliwski, zdewastowane zostały również inne budynki w jego otoczeniu. Jan Sztolcman w książce „Żubr – jego historja, obyczaje i przyszłość” (Warszawa 1926) podaje, że „bogaty arsenał myśliwski, złożony z różnych gatunków broni i najrozmaitszych sieci” także został zabrany przez „przechodzącą jazdę”. Większość autorów obwinia o te czyny czwarty rezerwowy korpus kawalerii, dowodzony przez gen. Marie-Victora Latour-Maubourga. W jego obronie wystąpił G. Karcow w swym monumentalnym dziele „Biełowieżskaja Puszcza” (Sankt-Petersburg 1903), który zaprzecza, jakoby kawaleria Latour-Maubourga w ogóle przebywała w Białowieży. Pisze on: „Bardziej prawdopodobnym wydaje się, że dwór ucierpiał od samych Polaków, którzy służyli w Puszczy, a następnie od oddziału Engelgardta; być może wojska austriackie, saksońskie albo nawet rosyjskie miały w tym swój udział, ale Latour-Maubourg w niczym tutaj nie jest winny”.

  Jan Kloska z kolei w książce „Białowieża” (Warszawa 1933) wspomina o „wielkich pożarach lasu”, które zaznaczył przemarsz przez Puszczę armii napoleońskiej.

  Duże straty poniosła także puszczańska zwierzyna. Szczególnie ucierpiały żubry, których po wojnie w całej Puszczy Białowieskiej naliczono już tylko około 250-300 sztuk. Żołnierze strzelali do nich bezpardonowo. Część żubrów w wyniku działań wojennych została wypłoszona z Puszczy Białowieskiej. Przepłynęły one przez Narew i rozproszyły się po lasach hr. Tyszkiewicza (Puszcza Świsłocka) oraz sąsiednich majątkach. Meldował o tym w 1816 roku swym przełożonym nowy oberforstmeister Puszczy Galisewicz. Prosił on o przydzielenie ludzi dla zapędzenia uciekinierów do ich pieleszy. Decyzja taka zapadła dopiero w 1821 roku. Minister Skarbu Guriew wydał polecenie Rymskiemu-Korsakowi, by strzelcom skarbowym nie czyniono przeszkód w poszukiwaniu po lasach prywatnych zbiegłych z Puszczy żubrów i przywracaniu ich „do domu”. Właścicielom okolicznych majątków najsurowiej zakazano zwabiania żubrów do swych lasów.

  Po roku 1812 wzrosło natomiast niepokojąco pogłowie wilków. W Puszczy padło wiele koni wycofującej się spod Moskwy napoleońskiej armii oraz mnóstwo postrzelonej przez żołnierzy i kłusowników zwierzyny. Ich mięso stanowiło łatwo dostępny żer. Wkrótce wilki stały się istną plagą, administracja puszczańska rozpoczęła z nimi walkę.

  Puszcza Białowieska długo nosiła ślady wojny 1812 roku. Hans Auer, leśniczy Puszczy Białowieskiej, podaje w swych wspomnieniach, że jeszcze w latach siedemdziesiątych XIX wieku na terenie Puszczy spotykało się liczne mogiły żołnierzy napoleońskich. Największe ich skupisko, około tysiąca, znajdowało się w pobliżu rzeki Narew. Pokazywał je Auerowi strażnik żubrowy Michał Bołbot. Z opowiadań starszych ludzi znał on też szczegóły przeprawy Francuzów przez rzekę.

  Zakończona klęską wyprawa Napoleona na Moskwę zapoczątkowała koniec jego dominacji w Europie. Wprawdzie sformował on nową armię, ale toczone w 1813 roku wojny, pomimo kilku odniesionych zwycięstw, nie zapewniły mu odzyskania dawnej pozycji. Po tzw. kampanii zimowej, która toczyła się na terenie Francji, Napoleon poniósł klęskę i zmuszony został do abdykacji. Przestało istnieć Księstwo Warszawskie, a w jego miejsce utworzono Królestwo Polskie, pod berłem Romanowych.

(Oprac. na podst.: Piotr Bajko – Rok 1812 w Puszczy Białowieskiej. „Gazeta Hajnowska” (Hajnówka), Nr 6 (177) z czerwca 2012 r., str. 16-18)